Adamzadyň maddy däl medeni mirasynyň sanawyndaky Türkmenistan bilen baglanyşykly däp-dessurlar hakdaky öňki makalalarymyzda bu sanawa “Görogly” eposynyň we Nowruz bahar baýramynyň goşulandygyny gürrüň beripdik.
Maddy däl medeni mirasy gorap saklamak boýunça Hökümetara komitetiň 2017-nji ýylyň dekabr aýnda Koreýanyň Çeju şäherinde geçen 12-nji sessiýasynda adamzadyň maddy däl medeni mirasynyň Reprezentatiw sanawyna türkmen halk sungaty bolan küştdepdi-de girizildi.
Tansyň muşdaklarynyň aglabasy folklor döredijiliginiň özboluşly bu görnüşi bilen 1970-nji ýyllaryň başlarynda tanyşypdy. Tansyň halkara folklor ýaryşlaryna girizilmegine has önjeýli ýardam eden adamlaryň biri-de Mämmedoraz Hudaýberdiýewdir, onuň ogly Soýünmämmet bolsa ömrüni küştdepdiniň taryhyny öwrenmäge bagyşlady.
“Küştdepdi, aýratyn-da Hazar deňiz ýakasynda ýaşaýan türkmenleriň arasynda has ýörgünli bolupdyr. Klassyk küştdepdi ýerine ýetirijileriň duýgusal ýagdaýyna görä barha güýçlenýän “bir depim”, “iki depim”, “üç depim”, “oturma depim”, “diwana”, “sedrat” we “zemzem” atly parçalardan ybarat bolupdyr” diýip, Söýünmämmet Hudaýberdiýew belleýär.
Öwrenijiniň bellemegine görä, häzirki döwürde bu ýedi parçanyň ilkinji üçüsi ýörgünlidir. “Bir depimde” tans edýänler sag eli we sag aýagy bilen şol birwagtda çep tarapa özboluşly ýarym aýlaw edýärler, soň başky ýagdaýa gaýdyp barýarlar we birlikde töwerek boýunça hereketi dowam etdirýärler. “Iki depimde” tans edýänler yzly-yzyna iki ýarym aýlaw, “üç depimde” bolsa üç ýarym aýlaw edýärler.
Tansyň ýerine ýetiriliş däbi başlangyjyny çuňňur gadymyýetden alyp gaýdýar. Tansa girişmezden owal, şeýle bir däp amala aşyrylypdyr: daňdanlar porhan ot ýakypdyr. Ot ýakmak üçin ýörite ýer, köplenç üýtgeşik, owadan, belent ýer saýlanyp alnypdyr. Mysal üçin, ot çaýyň-jaryň ýa deňiz kenarynda duran ýalňyz agajyň ýanynda ýakylypdyr.
Däp boýunça alawyň ýanynda köpi gören dana ýaşulular ýygnanyp, aw, balyk tutma, geljekki hasyl we köp-köp durmuşy meseleler barada gürrüň edipdirler. Az wagtdan soň ot başyndaky söhbede ýigitlerdir gyzlaram goşulyşypdyrlar. Wagty gelende, liriki şygyrlary ýerine ýetirmegiň ussady bolan gazalçy bir yşarat edipdir welin, hemmeler bu tomaşa goşulypdyrlar.
Bu tomaşa gatnaşýanlaryň her biriniň öz borjy bolupdyr we özüňi alyp barmagyň tertibi berk saklanypdyr. Dahylsyz, biperwaý tomaşaçy-diňleýji bolmandyr. Bu tansyň esasy maksatlarynyň biri ot Hudaýyna şükranalyk etmek diýip hasaplanypdyr, eýsem-de bolsa, Hudaýberdiýew özleriniň gaýtalanmajak, meňzäri bolmadyk tansynda türkmenleriň diňe bir ot belasy bilen däl-de, eýsem bütin janly tebigat bilen birleşmegi nygtamaga çalşandyklaryny belleýär. “Küştdepdi” sözüni “guş depregi” ýa-da “Guş tansy” diýlip, terjime etmek bolýandygy-da tötänden däldir. Ol, esasan, Hazar ýakasynda ýaşaýan balyklçylaryň awa çykmaklarynyň öňüsyrasynda ýerine ýetirilipdir. Erkekler sag-aman gaýdyp gelenden soň, jemagat namazy okalypdyr, soňra gazalçy çykyşyny tamamlansoň, tans ýerine ýetirilipdir.
Ýerine ýetirijiniň tebigata goşulyşmagyny küştdepdiniň çapak çarpma, ýeri depme, bükülme, kelläňi öwürme, bökme, oturma we pyrlanma ýaly ýedi tans elementinden ybarat bolmagy-da tassyklaýar. Çapak çarpma deňizçiler üçin olara öýe gaýdýan ýoly tapmaga kömek etmäge çagyrýan dek guşlaryň ganat pasyrdysyny aňladypdyr.
Küştdepdi güýçli döredijilikli hyjuwy özünde jemleýär. Türkmenistanda “Küşt depýäne Biribär saglyk berer” diýilmeginiň rowaç almagy-da esassyz däldir.
Roman TEPLÝAKOW
Surat: Alekseý GIMALITDINOW, Meretdurdy ROZYÝEW
