Daşoguz welaýatynyň demirgazyk-günbatar böleginde, Üstýurt we Sarygamyş geografik sebitlerinde, Turan çölleriniň günorta we demirgazyk astzolaklarynyň gowşudynda Gaplaňgyr goraghanasy ýerleşýär. Ägirt uly çöketlik – Garaşor duz batgalygy saýasynda diňe günbatarda goraghananyň tebigy araçäkleri aýdyň ýüze çykýar. Üstýurduň çäklerinde mundan gyradeň, mundan tekiz we Üstýurt baradaky “ümmülmez düzlük” düşünjesine has laýyk gelýän ýeri tapmak kyndyr.
Goraghananyň düýbi 1979-njy ýylda tutuldy. Tebigaty goraýyş toplumynyň işgärlerine berlen esasy tabşyryk jerenleriň we Demirgazyk Türkmenistanyň haýwanat dünýäsiniň beýleki wekilleriniň baş sanyny gorap saklamak hem dikeltmekdi.
Goraghanada ösümlikleriň iki görnüşi agdyklyk edýär: çägelikde – gyrymsy agaçlar, üsti tekiz belentlikde bolsa – ýarym gyrymsy agaçlar. Goraghana Günortadan galtaşýan Zaunguz Garagumyň, esasy ösümligi ak sazakdyr.
Gaplaňgyryň görnüş dürlüliginiň ýarysyndan gowragyny çöle mahsus bolan bäş maşgala düzýär: kösükliler, däneliler, selmeler, atanakgüllüler we çogdamgüllüler. Goraghananyň geçiş zolagynda ýerleşiş aýratynlygy bilen şertlenen bu düzüm botanikaçylarda uly gyzyklanma döredýär.
Goraghana mahsus ösümlikleriň biri-de beýikligi 10 – 30 sm bolan köpýyllyk ot ösümligi – gaty saýawanly söwdekdir. Onuň açyk ýaşyl baldaklary çägelikde-de, toýunly düzlükde-de gabat gelýär. Bu ýerde irise-de, çöl akasiýasyna-da, ilaka-da guwanmak bolýar.
Toplumyň çäginde duş gelýän oňurgaly haýwanlaryň aglaba bölegi Merkezi Aziýanyň çölleri bilen baglanyşyklydyr. Onda jeren, boz syçan, alaka, zemzen, kepjebaş, gömülgen, kirpi we toad agamalar (Phrynocephalus) ýaşaýarlar. Goraghanada ýalmanyň 10-dan gowrak görnüşi bar. Sebitden okly kirpiniň ýaýran ýeri bolan demirgazyk araçägi-de geçýär.
Ýyrtyjylaryň arasynda tilki, möjek, şagal, çöl pişigi adatydyr. Sarygamyşyň kenarlarynda we adalarynda, esasan mör-möjekler bilen iýmitlenýän torsuk ýaşaýar. Goraghana köp göçmen guşlaryň dynç alýan ýeridir, gyş maýyl gelende bolsa, guşlaryň käbiri gyşlamak üçin, onuň çäginde galýarlar.
Roman Teplýakow
