Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň durmuş-ykdysady strategiýasynda obasenagat toplumyny okgunly ösdürmegiň, daşky gurşawy goramagyň, ilatyň ýaşaýyş-durmuş derejesini gowulandyrmagyň möhüm şerti hökmünde suw serişdeleriniň rejeli peýdalanylmagyna aýratyn ähmiýet berilýär. Döwlet Baştutanymyz ekerançylyk meýdanlaryny suwarmagyň hilini gowulandyrmak maksady bilen, suw tygşytlaýjy tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagynyň ähmiýetine ünsi çekip, suw akabalarynyň arassalanylmagyny, ýerleriň talabalaýyk özleşdirilmegini hem-de olaryň şorlaşmagynyň öňüniň alynmagyny möhüm wezipeleriň hatarynda kesgitledi.
Obasenagat toplumyny mundan beýläk-de ösdürmegiň ilkinji nobatdaky meselelerini ara alyp maslahatlaşmaga bagyşlanyp, şu ýylyň 18-nji iýulynda geçirilen iş maslahatynda hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow welaýatlarda bar bolan suw hojalyk desgalaryny talabalaýyk ulanyş ýagdaýynda saklamagyň zerurdygyny belläp, olara degişli seljermeleri geçirmegi tabşyrdy.
Suwarylýan ekin meýdanlarynda suw serişdelerinden peýdalanmagyň häzirki zaman tygşytlaýjy usullaryny ulanmakda hem-de ägirt uly kuwwaty bolan suw desgalaryny gurmakda, olary peýdalanmakda Türkmenistanda uly tejribe toplanandygyny bellemek gerek. Biziň ýurdumyz suw hojalyk desgalarynyň taslamalaryny durmuşa geçirmekde gazanan üstünlikleri esasynda gurak çöllük zolagy şertlerinde obasenagat önümçiliginiň netijeliligini görkezýär. Diýarymyzda azyk bolçulygy üpjün edilýär hem-de oba hojalyk önümleriniň belli bir bölegi daşary ýurtlara iberilýär. Suw hojalyk toplumynda amala aşyrylýan giň gerimli özgertmeler ylmy işläp taýýarlamalaryň we innowasion tehnologiýalaryň üstünlikli durmuşa geçirilýändiginiň, Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe pudagyň ösdürilmegine aýratyn üns berilýändiginiň aýdyň mysalydyr.
Ýurdumyzyň ylmynyň degişli ugry zeý akabalarynyň suwlaryny peýdalanmak, ýerüsti suwaryşyň agrotehnikasyny mundan beýläk-de kämilleşdirmek wezipeleriniň, suwaryşyň häzirki zaman usullaryny ornaşdyrmak meseleleriniň netijeli çözülmegine uly goşant goşýar. Muňa hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň Ministrler Kabinetiniň şu ýylyň 29-njy iýulynda geçirilen giňişleýin mejlisinde Suw üpjünçilik meseleleri boýunça hökümet toparynyň ýerine ýetirmeli işleriniň Meýilnamasyny tassyklamak hakynda Buýruga gol çekmegi hem şaýatlyk edýär.
Obasenagat toplumynda iň täze tehnologiýalara hem-de netijeli inženerçilik çözgütlerine esaslanmak bilen, Türkmenistan suwuň her bir damjasyny rejeli sarp etmek üçin suw serişdelerinden peýdalanmagyň netijeliligini ýokarlandyrmagy ugur edinýär. Suw howdanlarynyň sygymlylygyny artdyrmak boýunça yzygiderli işler geçirilýär. Munuň özi suwuň ätiýaçlyk gorlaryny döretmäge mümkinçilik berýär. Bu işler geljegi nazarlamak esasynda geçirilip, esasan-da, gyş-ýaz möwsüminde ýurdumyzyň suw üpjünçiliginiň ygtybarly binýadyny goýmaga, howanyň ählumumy üýtgemeginiň hem-de gurakçylygyň mümkin bolan oňaýsyz täsirlerini peseltmäge mümkinçilik berýär.
Suwdan rejeli peýdalanmak boýunça Türkmenistanda durmuşa geçirilýän syýasatdan gelip çykýan wezipelere laýyklykda “Altyn asyr” Türkmen kölüniň sebitini 2019 — 2025-nji ýyllarda özleşdirmegiň Konsepsiýasyny ýerine ýetirmek boýunça çäreleriň meýilnamasy yzygiderli amala aşyrylýar. Bu ägirt uly suw desgasynyň gurulmagy netijesinde zeý suwlaryny toplamak we Garagum sährasynyň demirgazyk böleginde ýerleşýän “Garaşor” çöketligine ugrukdyrmak maksady bilen, ýurdumyzyň Baş şor suw akabasy we onuň Daşoguz şahasy bir bitewi ulgama birikdirildi. Netijede, suwarymly ýerleriň melioratiw ýagdaýy gowulanýar, zeý suwlarynyň Amyderýa akmagynyň, öri meýdanlary suw basmagynyň öňi alynýar. Şunuň bilen birlikde, suwuň ätiýaçlyk gorlary döredildi, olary tebigy şertlerde arassalamak hem-de häzirki zaman tehnologiýalary arkaly oba hojalyk pudagy, şol sanda täze ekerançylyk meýdanlaryny özleşdirmek, öri meýdanlaryny giňeltmek, agaç nahallaryny suwarmak we tehniki hajatlar üçin peýdalanyp bolar.
Türkmenistan suw serişdelerinden, serhetüsti suwlardan rejeli peýdalanmak meseleleri boýunça oňyn hyzmatdaşlygy ösdürmek ugrunda çykyş etmek bilen, bu ulgamda möhüm başlangyçlary öňe sürýär. Olarda halkara hukuk kadalarynyň berjaý edilmegine hem-de sebitiň ähli döwletleriniň bähbitleriniň doly hasaba alynmagyna uly üns berilýär. Biziň ýurdumyzyň 2012-nji ýylda Birleşen Milletler Guramasynyň Ýewropa ykdysady komissiýasynyň Serhetüsti suw akymlaryny hem-de halkara kölleri gorap saklamak we peýdalanmak hakynda Konwensiýasyna goşulmagy bu ugurdaky ähmiýetli çäre boldy.
Şunuň bilen baglylykda, hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň 15-nji oktýabrda Gazagystana amala aşyran döwlet saparynyň jemleri boýunça Türkmenistanyň Prezidentiniň we Gazagystan Respublikasynyň Prezidentiniň gol çeken Bilelikdäki Beýannamasynda: “Döwlet Baştutanlary Merkezi Aziýanyň serhetüsti derýalarynyň suw serişdeleriniň sebitiň halklarynyň umumy baýlygy bolup durýandygyny, häzirki ýaşaýan onlarça million adamyň hem-de geljek nesilleriň ykbalynyň, tutuş sebitiň durnuklylygynyň, abadançylygynyň bu serişdeleriň adalatly, oýlanyşykly ulanylmagyna baglydygyny beýan edýärler. Şunuň bilen baglylykda, özara düşünişmegi berkitmek we netijeli hyzmatdaşlygy ösdürmek, kabul ederlikli, adalatly çözgütleri gözlemek ugrunda çykyş edýärler” diýlip bellenilendigini ýatlatmak ýerlikli bolar.
Bu, hakykatdan-da, innowasion häsiýetli “Altyn asyr” Türkmen kölüniň taslamasynyň ýurdumyzyň dünýäniň suw serişdelerini we daşky gurşawy gorap saklamak bilen baglanyşykly ählumumy wezipeleriň çözülmegine uly goşant goşýandygynyň subutnamasydyr. Bu taslama Türkmenistanyň BMG-niň Ýewropa ykdysady komissiýasynyň Helsinki konwensiýasynyň hem-de bu ugurdaky beýleki halkara ylalaşyklaryň kadalaryny doly berjaý edýändigini tassyklaýar.
Ýurdumyzda amala aşyrylýan giň gerimli özgertmeleriň çäklerinde suw hojalygy pudagynyň maddy-enjamlaýyn binýady yzygiderli berkidilýär, ähli welaýatlarda täze suw desgalary ulanmaga berilýär. Bu möhüm ulgamda taslamalaryň üstünlikli durmuşa geçirilmegi obasenagat toplumynyň netijeli ösdürilmegine, dänäniň, pagtanyň we beýleki oba hojalyk önümleriniň möçberini artdyrmaga ýardam berýär. Muňa “Ýylgynagyz” suw göteriji toplumy aýdyň mysal bolup biler. Bu desganyň ulanmaga berilmegi Amyderýanyň ýokarky akymynda ýerleşýän Lebap welaýatynyň ekerançylyk meýdanlarynyň suw üpjünçiligini düýpli gowulandyrdy. Öz nobatynda, Zähmet — Türkmengala akaba desgasynyň durkunyň düýpli täzelenmegi Mary welaýatynyň Murgap jülgesinde ýerleşýän etraplarynyň ekin meýdanlaryny suw bilen ýeterlik möçberde üpjün etmäge mümkinçilik berdi. Ahal welaýatynyň Kaka etrabynda oba hojalyk dolanyşygyna girizilen ýene bir suw hojalyk desgasy 25 müň gektara golaý ýeri suw bilen üpjün edýär.
Diýarymyzyň dag eteklerindäki sebitlerinde sil suwlaryny ýygnamak üçin niýetlenen kiçi suw howdanlaryna hem uly ähmiýet berilýär. Munuň özi sil suw akymlarynyň ýetirýän zyýanynyň öňüni almaga, olaryň emele gelmegini öňünden duýdurmaga, toplanan suw serişdelerini ilatyň hojalyk zerurlyklary, ekin meýdanlaryny suwarmak, üzümçiligi ösdürmek hem-de agaç nahallarynyň zolaklaryny döretmek üçin peýdalanmaga mümkinçilik berýär. Hususan-da, şolar ýaly emeli suw howdanlary Aşgabadyň etegindäki Bagyr obasynda, Ahal welaýatynyň Kaka etrabyndaky Gozgançaýyň boýunda guruldy. Ýurdumyzyň beýleki welaýatlarynda-da suwuň ätiýaçlyk gorlaryny saklaýan suw howdanlary yzygiderli gurulýar. Olar suw akymlaryny bellenilen ugurlar boýunça bökdençsiz akdyrmagy üpjün edýär.
“Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasyna” laýyklykda, Lebap welaýatynda Garagum derýasynyň baş sakasynda sygymlylygy 4 milliard kub metre deň bolan täze suw howdanyny gurmak boýunça taslama işleri ýerine ýetirilip, bu desganyň suwasty akabasy gurulýar. Mundan başga-da, Garagum derýasynyň boýundaky Hanhowuz hem-de Murgap derýasynyň kenaryndaky Saryýazy suw howdanlarynyň sygymlylygynyň artdyrylmagy suw gorlaryny döretmäge, olary pasyllar boýunça netijeli paýlamaga, ekin meýdanlarynda has zerur bolan döwre çenli olary saklamaga mümkinçilik berýär. Balkan welaýatynyň Bereket etrabynda sygymlylygy 18 million kub metre deň bolan, Garagum derýasyndan alynýan suwy toplamak hem-de bu sebitde ekerançylyk meýdanlarynyň suw üpjünçiligini gowulandyrmak üçin niýetlenen suw howdany ulanmaga berildi.
Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow suw diplomatiýasyny hem-de ekologik abadançylygy parahatçylyk söýüjilik, oňyn Bitaraplyk hem-de netijeli halkara hyzmatdaşlyk ýörelgelerine esaslanýan Türkmenistanyň daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biri hökmünde anyk kesgitledi. Suw hojalyk meseleleriniň Merkezi Aziýanyň ähli döwletleriniň bähbitlerini hasaba almak bilen, toplumlaýyn esasda çözülmegi döwlet Baştutanymyzyň suw strategiýasynyň esasy ugrudyr.
BMG-niň Baş Assambleýasynyň Türkmenistanyň başlangyjy boýunça işlenip taýýarlanylan hem-de 19 ýurduň awtordaşlygynda kabul edilen “Birleşen Milletler Guramasynyň we Araly halas etmegiň halkara gaznasynyň arasynda hyzmatdaşlyk” atly Kararnamasynyň Merkezi Aziýa üçin suw ulgamynda halkara meýilnamalary amala aşyrmakda möhüm gural bolup hyzmat edýändigini bellemek gerek. Türkmenistan iri forumlarda, şol sanda Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň mejlislerinde, Araly halas etmegiň halkara gaznasynyň, Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň hem-de GDA-nyň sammitlerinde çykyş etmek bilen, BMG-niň ähli agza döwletleri tarapyndan kabul edilen Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek ugrunda halkara tagallalaryň birleşdirilmegine gönükdirilen birnäçe möhüm başlangyçlary öňe sürdi. Şolaryň hatarynda Aşgabatda Merkezi Aziýada howanyň üýtgemegi bilen baglanyşykly tehnologiýalar boýunça sebit merkezini açmak baradaky teklibi görkezmek bolar. Bu merkeziň netijeli işini üpjün etmek üçin türkmen tarapy zerur düzümleri hödürlemäge taýýardyr. Şeýle-de Aral deňziniň sebiti üçin BMG-niň Ýörite maksatnamasyny we BMG-niň Suw strategiýasyny işläp taýýarlamak baradaky başlangyçlar bar. Biziň ýurdumyz şol başlangyçlary öňe sürmek bilen, Merkezi Aziýada serhetüsti suw serişdeleriniň peýdalanylmagynyň halkara hukugyň umumy ykrar edilen kadalaryny, özara hormat goýmak we sebitiň ähli ýurtlarynyň bähbitlerini hasaba almak esasynda amala aşyrylmagynyň zerurdygyndan ugur alýar.
Häzirki wagtda köp döwletleriň, şol sanda Türkmenistanyň daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlary hökmünde kesgitlenen hem-de köptaraplaýyn hyzmatdaşlygyň syýasy-diplomatik guraly hökmünde garalýan suw diplomatiýasy suw serişdeleriniň gorlaryny emele getirmek we olaryň çeşmelerini dikeltmek, oýlanyşykly, rejeli sarp etmek bilen baglanyşykly meseleler boýunça yzygiderli gepleşikleriň geçirilmegi üçin mümkinçilikleri açýar. Şunuň bilen baglylykda, Türkmenistan bilen Özbegistanyň suw hojalygy ulgamynda hyzmatdaşlygyň oňyn tejribesini toplandyklaryny bellemek gerek. Muňa hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň şu ýylyň 14-15-nji iýulynda Özbegistan Respublikasyna amala aşyran döwlet sapary hem şaýatlyk edýär. Onuň dowamynda Türkmenistanyň Hökümeti bilen Özbegistan Respublikasynyň Hökümetiniň arasynda Amyderýanyň suw serişdelerini dolandyrmak, goramak hem-de rejeli peýdalanmak hakynda Ylalaşyga gol çekildi.
Ählumumy gün tertibiniň strategik meseleleri boýunça halkara gatnaşyklary ösdürmegiň döwletimiziň daşary syýasatynyň möhüm ugurlarynyň biri bolup durýandygyny bellemek gerek. Şunda howanyň üýtgemegi, daşky gurşawy goramak, tebigy serişdelerden rejeli peýdalanmak, Aral deňzi hem-de bu sebitde ekologik ýagdaý bilen baglanyşykly meseleler aýratyn ähmiýete eýedir. Türkmenistanyň Prezidentiniň gol çeken Kararyna laýyklykda, Aral milli maksatnamasynyň Konsepsiýasynyň tassyklanylmagy, şeýle-de Türkmenistanyň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Aral milli maksatnamasyny işläp taýýarlamak boýunça Pudagara toparyň döredilmegi ýokarda agzalan ugurlarda ýurdumyzyň öňe süren başlangyçlarynyň biridir. Bu Konsepsiýada Aral sebitinde durmuş-ykdysady we ekologik ýagdaýy gowulandyrmak boýunça milli derejede geçirilmegi meýilleşdirilýän çäreleriň esasy ugurlary kesgitlenildi. Ol ilatyň ýaşamagy üçin amatly şertleriň döredilmegi, suw serişdelerini dolandyrmak we peýdalanmak ulgamyny kämilleşdirmek, tokaý zolaklaryny döretmek, biodürlüligi gorap saklamak ýaly möhüm meseleleri öz içine alýar. Aral sebitinde ykdysady abadançylygy ýokarlandyrmak, ýörite senagat zolagyny döretmek, şol sanda oba hojalyk pudagyny ösdürmek, ýer serişdelerinden peýdalanmagyň häzirki zaman usullaryny ornaşdyrmak boýunça çäreler göz öňünde tutulýar.
Türkmenistan Araly halas etmegiň halkara gaznasynyň mümkinçiliklerini has netijeli peýdalanmak, onuň işini pugtalandyrmak we kämilleşdirmek ugrunda çykyş etmek bilen, Aral meselelerine çemeleşmelerinde-de şeýle ýörelgeleri ugur edinýär. Şunda biziň ýurdumyz Özbegistan Respublikasy, Araly halas etmegiň halkara gaznasyny esaslandyryjy beýleki döwletler, ýöriteleşdirilen halkara düzümler bilen ýakyn hyzmatdaşlyk edýär.
Dünýä bileleşigi Türkmenistanyň BMG-niň Baş Assambleýasynyň mejlislerinde, Birleşen Milletler Guramasynyň durnukly ösüş boýunça “Rio+20” maslahatynda, BMG-niň Ýaponiýada geçirilen tebigy betbagtçylyklaryň töwekgelçiligini azaltmak boýunça III Bütindünýä maslahatynda, Koreýa Respublikasynda geçirilen VII Bütindünýä suw forumynda, Täjigistanda geçirilen ýokary derejeli halkara maslahatda we beýleki iri forumlarda öňe süren oňyn başlangyçlaryny giňden goldady. Türkmenistanyň şol forumlarda beýan eden teklipleri örän anyk häsiýete eýedir. Adamlaryň hakyky zerurlyklary, sebit ösüşiniň maksatlary we hyzmatdaşlygy bilen baglanyşdyrylandyr. Şolaryň hatarynda Aral deňziniň sebiti üçin BMG-niň Ýörite maksatnamasyny işläp taýýarlamak; Aral meselesini Birleşen Milletler Guramasynyň işiniň aýratyn ugry hökmünde kesgitlemek; BMG-niň Suw strategiýasyny işläp taýýarlamak we kabul etmek; Aral deňzi sebitiniň ýurtlaryna goldaw bermek boýunça Hereketleriň täze maksatnamasyny işläp taýýarlamak; daşky gurşawy goramak boýunça Hereketleriň sebit meýilnamasyny Merkezi Aziýa ýurtlarynyň bitewi ekologiýa maksatnamasy hökmünde ýerine ýetirmek we birnäçe beýleki çäreler baradaky başlangyçlary görkezmek bolar.
Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň sanly ulgam arkaly şu ýylyň 23-nji aprelinde dördünji Aziýa — Ýuwaş umman Suw sammitine gatnaşmagy hem-de çykyş etmegi suw serişdelerini gorap saklamak we rejeli peýdalanmak, olar bilen gönüden-göni baglanyşykly bolan ekologik howpsuzlygy üpjün etmek, howanyň üýtgemegi meselelerine degişli wezipeleri çözmekde gyzyklanma bildirilýän hyzmatdaşlygy ýola goýmak boýunça umumy tagallalara uly goşant goşýan türkmen döwletiniň belent abraýynyň ýene bir aýdyň subutnamasy boldy. Döwlet Baştutanymyz sammitde eden çykyşynda: «Biziň bu ugurdaky garaýşymyz düýpli we yzygiderlidir» diýip belledi. «Türkmenistan suw-energetika meseleleri: birinjiden, halkara hukugyň umumy ykrar edilen kadalary esasynda; ikinjiden, her bir ýurduň bähbitlerini hasaba almak bilen; üçünjiden, halkara guramalaryň, ilkinji nobatda, Birleşen Milletler Guramasynyň işjeň gatnaşmagynda çözülmelidir diýip hasap etdi we hasap edýär» diýip, hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow bu ýörelgeleriň köptaraplaýyn häsiýete eýe boljakdygyna, tutuşlygyna halkara bileleşigiň suw meselelerine çemeleşmelerinde ulanyljakdygyna ynam bildirdi.
Ýurdumyz BMG-niň tebigaty goramaga degişli esasy resminamalaryny, şol sanda biologik köpdürlülik, ozon gatlagyny goramak, çölleşmäge garşy göreşmek, serhetüsti suw akymlaryny hem-de halkara kölleri goramak we peýdalanmak hakynda Konwensiýalaryny, Bütindünýä medeni we tebigy mirasy goramak hakynda ÝUNESKO-nyň Konwensiýalaryny, suw-batgalyk ýerler hakynda Ramsar konwensiýasyny, howanyň üýtgemegi boýunça Pariž ylalaşygyny tassyklamak bilen, öz üstüne alan borçnamalaryny doly berjaý edýär. BMG-niň Ösüş maksatnamasy, BMG-niň Daşky gurşawy goramak boýunça maksatnamasy, Ählumumy ekologiýa gaznasy, Ýewropa Bileleşigi hem-de beýleki iri düzümler bilen bilelikde milli we sebit derejesinde onlarça maksatnamalardyr taslamalar amala aşyrylýar.
Türkmenistan şeýle giň gerimli başlangyçlary durmuşa geçirmekde suw meseleleri boýunça netijeli halkara hyzmatdaşlykda milli derejede geçirilýän degişli işlere mäkäm daýanylmagynyň zerurlygyndan ugur alýar. Olar biri-biriniň üstüni ýetirýän, aýrylmaz baglanyşykly tagallalardyr, şunda Aziýa — Ýuwaş umman sebitiniň döwletleri bilen netijeli hyzmatdaşlyga, toplanan tejribäniň giňden alşylmagyna we peýdalanylmagyna aýratyn üns berilmelidir.
Türkmen halky köpasyrlyk taryhyň dowamynda durmuşyň dowam etmeginiň esasy kepili bolan suwa gymmatly hazyna hökmünde garapdyr. Suwy aýawly peýdalanmak boýunça ýörelgeler nesilden-nesle geçirilipdir, onuň her bir damjasy altyn dänesine deňelipdir. Häzirki wagtda suw pudagynda öňdebaryjy dünýä tejribesini ornaşdyrmak, suw serişdeleriniň netijeli we rejeli peýdalanylmagyny üpjün etmek üçin amala aşyrylýan çäreler hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň Türkmenistanyň ykdysady kuwwatyny pugtalandyrmak, halkymyzyň abadançylyk derejesini mundan beýläk-de ýokarlandyrmak boýunça öňde goýan wezipeleriniň üstünlikli durmuşa geçirilmegine ýardam berýär.