Beýleki beýik şahsyýetler ýaly Magtymguly Pyragynyň şahsyýeti, ömri we döredijiligi köp sanly daşary ýurtly alymlaryň we öwrenijileriň ünsüni hemişe özüne çekýän jadyly güýç bolupdy diýsek uly açyş etdigimiz bolmaz.
Şahyryň ilkinji eserleri dünýä inen pursatyndan başlap, şahyrana setirleri, diliniň arassalygy, aýdyňlygy we gözelligi, özboluşly ýazuw usuly, pikirleriniň çuň tebigaty, döwrüň wakalaryny filosofiki beýan etmegi ony şahyrana giňişliginden dünýä şygryýetiniň giň orbitasyna çykaran jadyly güýç boldy.
Şahyryň mirasyny öwrenýän taryhçylaryň we alymlaryň arasynda Magtymguly Pyragynyň eserleri bilen daşary ýurtly okyjylary ilkinjileriň biri bolan Wilensk guberniýasynyň Kriwiçi obasyndan (häzirki Belarus Respublikasy Minsk oblastynyň Mýadel etraby) bolan diplomat, gündogarşynas, şahyr we professor Aleksandr Hodzko-Boreýko (1804-1891) hasaplanýar. Ol Türkmenistanyň çäginde gezip, Magtymguly Pyragynyň goşgularyny ýazga geçirdi, iňlis diline terjime etdi we 1842-nji ýylda Londonda neşir etdi. Bu waka Ýewropanyň ýaşaýjylaryny türkmen şahyrynyň eseri bilen tanyşdyrmagyň başlangyjy boldy.
Az salymdan, derwiş keşbi bilen Merkezi Aziýany gezip ýören we Magtymguly Pyragynyň şygryýetiniň halk arasynda ajaýyp meşhurlygyna ynanýan Wengriýaly gündogarşynas Armini Wamberi Hodzko-Boreýkodan soň, şahyryň eserleriniň gyzyklydygyny belläp geçdi. 1863-nji ýylda Wamberi Magtymguly Pyragynyň ähmiýetine we döredijiligine baha berip, özi hakda şeýle ýazdy: «Käbir bagşy peýda bolup, iki kirişli dutarynyň sesine goşup Göroglydan ýa-da Magtymguly Pyragydan aýdym aýdanda türkmenler üçin iň uly lezzet. Şahyr ähli kitaplary okan, dünýäniň ähli ylymlaryna düşünen keramatly kişi hökmünde görkezilýär. Onuň kitaby entek uzak wagtlap Gurhandan soň birinji orunda durar» diýdi. 1871-nji ýylda Wamberi özi bilen Budapeşte Magtymguly Pyragynyň goşgularynyň golýazmasyny alyp gitdi we birnäçe wagtdan soň olaryň käbirini Germaniýada neşir etdi.
Wamberi we Hodzko-Boreýko Magtymguly Pyragyny dünýä mälim etdiler, ýöne birnäçe asyr geçensoň, onuň özüne bendi ediji poeziýasy Ýewropaly alymlaryň we gündogar poeziýasyny öwrenijileriniň ünsüni özüne çekmegini dowam etdirýär. Nusgawy türkmen şahyrynyň eserleri dünýäniň köp dillerine terjime edildi. Mundan başga-da, Ýewropaly terjimeçiler we neşirýatçylar ilkinji bolup Magtymguly Pyragynyň goşgularyny kitap görnüşinde neşir etmegi buýsanç hasaplaýarlar. Mysal üçin, Italiýada «Sandro Teti» neşirýatynyň baş müdiri we esaslandyryjysy Sandro Teti we türkolog-professor Federiko De Renzi Magtymguly Pyragynyň eserleriniň italýan dilinde birinji neşirini çap edenlerinde, türkmen halkynyň beýik ogly Magtymguly Pyragynyň işine ýüzlenmek we eserlerini neşir etmek olar üçin uly hormatdygyny aýtdylar.
Bir wagtlar, Granada uniwersitetiniň professory we terjimeçisi Helga Dorosea Kors Kegel (şol wagt 93 ýaşyndady) Magtymguly Pyragynyň goşgularyny ispan diline terjime etmeklige uly höwes bilen başlady. Ol bu işi aňryýany bilen hem başardy. Şahyrana setirleri terjime etmek aňsat iş däl, hemmelerde beýle ussatlyk ýok. Alymlaryň köpüsi Magtymguly Pyragynyň eserlerini terjime etmegiň kyndygyny bellediler. Latyn şygryýetiniň professory Žak Delisle şeýle terjimäniň takyklygynyň gaty kyndygyny aýtdy. Magtymguly Pyragynyň goşgularyna ýakynlaşan terjimeçileriň we şahyrlaryň köp sanlysy many güýjüni we şol bir wagtyň özünde asyl ritmiň sazlaşygyny saklap bildi. Biz, nesiller üçin diňe bir türkmen halkyna däl, eýsem, dünýäniň beýleki halklaryna-da ruhy lezzet berýän terjimeleriň hemmesi bahasyna ýetip bolmajak zatdyr. Şonuň üçin şahyryň 290 ýyllygyny bellemek üçin Alehandro Munos Korsyň Magtymguly Pyragynyň goşgularyny terjime etmekde alyp barýan işleri üçin Türkmenistanyň «Magtymguly Pyragy» medalyna eýe bolmagy tötänden däldir.
Şahyrana sözüň ägirtligi we güýji hem-de Magtymguly Pyragynyň pikirleriniň çuňlugy, haýsy aralyklarydyr döwürleri tapawutlandyrýandygyna garamazdan hakyky poeziýa söýüjilerini özüne çekmän bilmez. Magtymguly Pyragynyň goşgularynyň ýaýran aralyklary we paýlanyş wagtlary barada aýtsak, ýewraziýaly alymlary we türkmen şahyrynyň eserini öwrenýänleri ýatlamazlyk mümkin däl. Russiýa Magtymguly Pyragy hakynda XIX asyrda bilipdi.
Rus alymlarynyň arasynda ilkinji bolup türkmenleriň medeniýeti bilen gyzyklananlardan biri Kazan uniwersitetiniň professory W.Sboýew boldy. Onuň türkmenler baradaky ýazgylary 1851-nji ýylda Kazan welaýat gazetinde çap edildi. Ine, şonda ýazany: «Türkmenler Hazar sebitinde ýaşaýarlar... Iň geň galdyryjy zat, baý edebiýatynyň bolmagy, Ýewropa halklarynyň edebiýatyndan pes bolmazlygydyr. Magtymguly Pyragy bolsa gündogaryň ägirdidir». Rus ýazyjy M.Saltykow-Şedrin hem Magtymguly Pyragynyň eserine ýokary baha berip, şahyry Gündogaryň Şilleri diýip atlandyrdy.
1855-nji ýylda «Russiýanyň ylym we medeniýet arhiwi» žurnalynda «Meşhur şahyr» atly makala çap edilip, onda Magtymguly Pyragynyň goşgularynyň arap hatynda ýazylandygyny, ýöne lirizme baýdygy we aňrybaşy kämildigi aýdylýar. Şahyryň goşgularynyň birnäçesini terjime edip neşir eden rus alymy F.Bakulin, «Magtymguly şahyra haýsy taýpadandygyna garamazdan, ähli türkmenler tarapyndan uly hormat goýulýar...» diýip ýazdy. Ýene bir meşhur gündogarşynas, akademik A.Krymskiý rowaýatlarda beýan edilýän Magtymguly Pyragyny ähli türkmenleriň milli şahyry hasaplady.
Magtymguly Pyragynyň döredijilik mirasyny ýaýratmak Sankt-Peterburg uniwersitetiniň professory I.Berezine degişlidir, ol 1862-nji ýylda neşir edilen «Türk hrestomatiýasy» atly eserinde şahyryň goşgusyny asyl dilde neşir etdi.
1911-nji ýylda Magtymguly Pyragynyň eserleriniň ýygyndysy Daşkentde arap hatynda neşir edildi. Neşir gündogarşynas N.Ostrumow tarapyndan taýýarlandy we akademik A.Samoýlowiç Magtymguly Pyragynyň sözlerine döredilen aýdymlaryň görkezijisini düzdi.
1912-1913-nji ýyllarda bir wagtyň özünde diýen ýaly Astrahanda we Orenburgda Magtymguly Pyragynyň goşgulary we şahyr hakyndaky makalalar neşir edildi.
Şeýle-de bolsa, iň möhümi, şahyr Magtymguly Pyragynyň Watanynda ýaşan iki alymyň galamyndan çykan eserleri öwrenmekdir. Olaryň birinjisinde türkolog alym, professor, Türkmenistanyň ylymda we tehnikada at gazanan işgäri Aleksandr Poseluýewskiý (1894-1948) agzalmalydyr. 1948-nji ýyldaky Aşgabat ýer titremesi Magtymguly Pyragynyň döredijiligini öwreniji ajaýyp alymyň ömrüni kesdi. Alym ölmezinden biraz öň çynlakaý gözlegleriniň birini – «Magtymguly Pyragynyň eserlerinde rifma» işini neşir etdi. Şol döwürde professor Aşgabat ped-institutynyň (häzirki Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti) gaýybana bölüminiň talyplary üçin umumy lingwistika boýunça okuw kitaplaryny taýýarlady. Ol türkmen dilini erkin bilýänligi, türkmenleriň nusgawy edebiýaty we dilden aýdylýan halk sungaty baradaky bilimleriniň çuňlugy bilen diňleýjileri haýran galdyrdy. Magtymguly Pyragynyň goşgularyny ýatdan aýdardy we dessanlardan tutuş parçalary mysal getirerdi.
Ýigriminji asyryň ortalarynda Aşgabatda ýaşaýan başga bir alym, Türkmenistanyň Taryh institutynyň ilkinji müdiri G.Karpow hem gözleglerinde Magtymguly Pyragy ýaly şahsyýeti öwrenmän geçip bilmedi. Şahyryň doglan gününiň 160 ýyllygy mynasybetli meşhur «Magtymguly we Döwletmämmet (ogly) Pyragy döwri» atly meşhur eserini neşir edýär.
Öňki Sowet Respublikalarynda türkmen şahyry Magtymguly Pyragynyň özüne bendi eden eserlerini öwrenen alymlaryň ählisini sanap geçmek mümkin hem däl. Olar Gündogaryň beýik akyldarynyň ömri we döredijiligi barada ýüzlerçe eser ýazdylar.
Türkmen alymlarynyň häzirki ýaş nesli şahyryň döredijiligi bilen baglanyşykly täze açyşlary hem gözleýärler. Şeýlelik bilen, Wengriýanyň Ylymlar akademiýasynyň kitaphanasynda ýaňy-ýakynda Budapeşte iş sapary wagtynda Magtymguly Pyragynyň ömri we döredijilik ýoly barada täze maglumatlary tapdylar. Olary aýratyn gyzyklandyran Wengriýaly türkolog-dilçisi, etnograf we syýahatçy Armini Wamberiniň kitaphananyň gaznasynda saklanýan resminamalarynyň ýygyndysy boldy. Alymlar türkmen halkynyň taryhy, medeniýeti we edebiýaty barada 70 töweregi golýazma getirdiler.
Şu gün bolsa Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar institutynyň alymlarynyň ýene bir ekspedisiýasy Magtymguly Pyragynyň döwri we döredijilik ýoly barada täze maglumatlary gözlemek üçin Hindistana döredijilik sapary boldy. Indi beýik şahyryň doglan gününiň 300 ýyllygy mynasybetli «Pähim-paýhas ummany Magtymguly Pyragy» şygary bilen yglan edilen ýylyň çäginde her gün diýen ýaly dürli çäreler geçirilýär.
Türkmen halkynyň beýik nusgawy şahyrynyň eserleri dünýäniň köp dillerine terjime edildi. Onuň şygyrlary diňe bir türkmen halkyna däl, eýsem, dünýäniň beýleki halklaryna-da ruhy lezzet berýär. Şol bir wagtyň özünde şahyryň eseri adam durmuşynyň ählumumy meselelerini görkezýär. Aýdym ýaly ýaňlanýan we ýadyňa paýhas ýaly siňdirilen owadan goşgularynyň has köp muşdaklary we öwrenijileri özüne çekýän hem-de özüne bendi edýän güýje eýe bolmagy ähtimal.
