Diňe bir türkmeniň däl, eýsem 18-19 asyryň türki dilindäki edebiýatynda-da ýatdan çykmajak yz galdyran Magtymguly Pyraganyň ömrüni we döredijiligini öwrenmek, şeýle hem Ýewropa ýaly dünýä halklarynyň tanyşlygy, eserleri bilen meşhur gözlegçiler Arminiý Wamberi we Aleksandr Hodzko-Boreýko tarapyndan başlandy.

Taryhy we bibliografiki takyklygy saklasak, Ýewropaly gözlegçileriň we okyjylaryň ilkinji gezek 1842-nji ýylda Londonda üç goşgusyny we şahyryň gysga terjimehalyny çap eden A.Hodzko-Boreýkonyň neşirleri arkaly Magtymgulynyň goşgulary bilen tanşandygyny aýdyp bileris.

1863-nji ýylda türkmen topragynda bolan haýran galdyryjy «Merkezi Aziýa syýahat» atly kitabyň awtory, wenger alymy Arminiý Wamberi 1879-njy ýylda Leýpsigde Magtymgulynyň 21 goşgusyny neşir etdi.

Soňky üç asyryň belentliklerinden häzirki nesil üçin şol döwürdäki ýewropaly gözlegçileriň Gündogaryň şahyrlarynyň we akyldarlarynyň durmuşy we döredijiligi barada maglumatlary okyjylara ýetirmek üçin haýsy päsgelçilikleri ýeňip geçmelidigini göz öňüne getirmek kyn bolsa gerek.

Şol döwürde, häzirki zaman dilinde aýdylanda, Ýewropalylaryň gündogar döwletlerine eden saparlary, ýumşak söz bilen aýdanyňda, durmuş ýörelgeleriniň we dini düşünjeleriň tapawudy sebäpli höweslendirilmedi.

Şeýle-de bolsa, bilime bolan höwes, gelip çykyşyny gözlemek we dilleriň arasyndaky baglanyşyk we birek-biregi baýlaşdyrmagyň syrlaryny açmak islegi gözlegçileri kyn we howply syýahat etmäge iterdi.

XVIII asyryň başynda Ýewropadaky bu ugra gyzyklanma bildirýänleriň biri Polşa-Belarus-Litwa jemgyýetçilik işgäriniň ogly we şahyr Ýana-Hodzko-Boreýko- Aleksandr boldy.

Ol Kriwiçi, Wilna welaýaty, Wileýsk guberniýasynyň Wileýsk uýezdiniň Kriwiçi maşgala mülkünde dünýä indi (häzirki Belarus Respublikasynyň Minsk oblastynyň Miýadelsk raýony).

Orta mekdebi gutarandan soň, Aleksandr 1820-nji ýylda Wilen uniwersitetiniň filologiýa bölümine okuwa girdi. Üç ýyldan soň, gizlin talyp jemgyýetine gatnaşandygy üçin ol tussag edilýär. Ol tussaglykda boldy, soň bolsa aklandy. 

Azatlyga çykandan soň Sankt-Peterburga sürgün edildi we daşary işler ministrliginiň Aziýa bölüminiň gündogar dilleriniň bilim bölümine girdi we Eýranda hem-de Türkiýede işlemek üçin gündogar dilleri boýunça terjimeçi edilip taýýarlandy.

1830-njy ýylyň ýanwar aýynda Aleksandr Hodzko Persiýa diplomatik gullugyna kabul edilýär we ol ýerde konsul bolýar.

Netijede, diplomatyň ykbaly ony nirä alyp gitse-de, ýurdy, onuň taryhyny, ýaşaýyş durmuşyny, dilini, etnografiýasyny we dinini höwes bilen öwrendi. Onuň Persiýa syýahatyndan ilkinji bellikleri 1930-njy ýyllaryň başynda polýak we rus dillerinde neşir edildi.

Iňlis we fransuz dillerindäki golýazmalar, eskizler henizem ylmy ähmiýetini saklaýar.

Ol ilkinji bolup türkmen poeziýasyny Ýewropa dillerine terjime edenleriň biridir.

1842-nji ýylda Londonda Aleksandr Hodzko-Boreýko Magtymgulynyň üç goşgusyny neşir etdi we neşiriň terjimehal ýazgysyny berdi.

Ol bu üç şygra «Magtymguly türkmeniň üç aýdymy» diýen umumy ady berýär.

Olary aýry-aýrylykda «Magtymguly – öz enesine», «Paýhasly pikirler» we «Gyş ýatlamalary» diýlip atlandyrylypdyr.

Hodzko Görogly şadessanyny ilkinji bolup suratlandyran we türkmen halkynyň halk döredijiliginiň özboluşlylygyny açan ilkinji adamdyr.

Şeýle üstünlige ýetmek üçin Aleksandr Hodzko-Boreýko üçin nähili tagallalaryň gerekdigini göz öňüne getirip bilersiňiz.

Görülmedik we nätanyş ülkelerde ilkinji bolmak, ýerli halk bilen olaryň ene dilnde gürleşmek, galyberse-de ýazmaça görnüşde bolmadyk we nesillerden nesillere dil üsti bilen geçirilen rowaýatlary, goşgulary we ertekileri däne-däneden ýygnamak aňsat däldi.

Bu ýagdaýlary Magtymgulynyň şahsyýetini we döredijiligini öwrenen hem-de okyjylar we poeziýa söýüjiler üçin açan başga bir ýewropaly başyndan geçirdi.

Arminiý Wamberi – wenger gündogarşynasy, syýahatçy, poliglot.

Çagalygyndan başlap daşary ýurt dillerini öwrenipdir.

Osman imperiýasynyň medeniýeti we edebiýaty bilen tanşyp, haýran galan Wamberi 20 ýaşynda Stambula gidýär.

Wagtyň geçmegi bilen Osmanly taryhçylarynyň eserleriniň terjime edilmegi netijesinde Wengriýanyň Ylymlar akademiýasynyň degişli agzasy derejesini aldy. 1861-nji ýylda Reşid Efendi ady bilen derwüş lybasyny geýip, akademiýadan pul baýragyny alyp, Merkezi Aziýa ýurtlaryna syýahat etdi.

Bu ýurtlara baryp görmek islegi Wamberiniň wenger diliniň türki gelip çykyşy baradaky çaklamanyň tarapdarydygy bilen düşündirildi.

Syýahatçynyň Gündogara bolan syýahatynyň maksady, özüniň ylmy çaklamasyny goldaýan tassyknamalary toplap ýygnamakdy.

Derwüşiň keşbinde käwagt janyna howp abanýan gezelençleriniň netijesi - «Merkezi Aziýa syýahat» atly kitabynyň döremegi boldy.

Eser dünýäniň köp diline terjime edildi.

Alym özüniň türkmen topragynda ýaşandygy barada köp sanly resmi subutnama galdyrdy, türkmenleriň durmuşy, gelip çykyşy, ýaşaýyş durmuşy, däp-dessurlary we güýmenjeleri barada maglumatlary toplady.

Wamberi öz kitabynda türkmenleriň myhmansöýerligini haýran galmak bilen belläp geçdi: her kimiň bir ýa-da birnäçe daşary ýurtlyny myhman almak üçin görkezen yhlaslary ony haýran galdyrypdyr, türkmenleriň myhmansöýerligi hakynda öň eşidenem bolsa, onuň beýle derejededigini göz öňüne getirip bilmändir. 

Adatdan daşary adam, Wamberi etnograf, dilçi, žurnalist, ensiklopedik bilimli adam hökmünde köp Ýewropa we gündogar dillerinde gürleýän, şeýle hem yslam dinini kabul eden adam hökmünde taryhda möhüm yz galdyrdy.

Britaniýanyň milli arhiwi 2005-nji ýylda resminamalary aýan edeninden soň, Wamberiniň syýahat eden wagtynda Britan aňtaw gullugyna degişli bolandygy üçin, beýik alymyň gizlenmek sungatynda nädip ussatlyga ýetendigi belli boldy.

Beýik Wengriýaly alymyň döredijilik mirasy, görnüşi ýaly, entek doly öwrenilmedi.

Türkmen alymlarynyň Budapeşte eden soňky iş saparyndan soň, ylmy kitaphanada beýik şahyr Magtymguly Pyragynyň döredijilik mirasy bilen baglanyşykly özboluşly golýazmalary tapandyklary mälim boldy.

Türkmen alymlary Arminiý Wamberä degişli ýazgylar we bellikler ýygyndysyny hem tapdylar.

Ýakyn wagtda Wamberiniň durmuşy, şeýle hem Türkmenistana we Gündogaryň akyldar şahyry Magtymguly Pyraga degişli täze näbelli maglumatlaryň ýüze çykmagyna garaşylýar.