Aprel aýy liliýalar kösükli ösümlikler maşgalasyndan pajarlap ösýän ösümlikleriň arasynda ýabany çigildemleriň – ösümlikleriniň peýda bolýan ajap döwri. Bu güller az wagtda Köpetdagyň eteginiň düz ýerlerine we baýyrlaryna ajap görnüş berýär.
Daşky gurşawy goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi milli institutynyň ylmy işgäri Gülnabat Jumamyradowa bu gülüň Türkmenistanda duş gelýän has ajaýyp görnüşleri barada şeýle gürrüň berýär:
– Çigildem sogrulyp alynmasa 70 ýyla çenli ýaşap bilýär (tebigy çigildemiň ömri adam ömri ýaly: 17 ýaşa çenli ýetginjeklik döwri, işjeň gülleýän uly ýaşy we gojalygy). Birinji ýylda tohumlardan silindr görnüşli ýaprak – ýaşyl sapak ýaly inçejik baldajyk çykýar. Her ýyl ýere has çuň ornaşýan kiçijik sogan döreýär. Soňky ýyl tekiz ýaprak gögerýär. Onuň sogany we ýapragy yzygiderli ulalýar, ýöne ösümligiň ilkinji gezek güllemegi üçin on ýyldan gowrak wagt gerek. Çigildem güýje girende ýene onlarça ýyl gülleýär, adatça tohumlar wegetatiw görnüşde, ýagny köpeliji soganjygy enelik sogandan bölünmegi arkaly köpelýär. Wagtyň geçmegi bilen gülleýän döwrüniň arasy kesilýär, kem-kemden solup başlaýar.
Çigildemleriň arasynda Buze, türkmen we sogd gülýapraklary beýlekilerden has ir açylýar. Buze çigildeminde ýer üstünde biri-biriniň garşysynda ýerleşýän iki ýa-da üç inçejik ýalpyldawuk ýaprak döreýär, olaryň arasynda üç ýyldyzly, orta ölçegli goňras gülli gowşak sitrus ysly bir (seýrek ýagdaýda – iki) gunça çykýar. Gijelerine güller ýygrylýar, ýöne gün dogandan ýene başyny şadyýan göterýärler. Sogd çigildemi çägeli topragy halaýar, oňa gurak ýa-da toýun landşaftlaryň çöl güli hem diýilýär. Ösümlik kiçijik – uzynlygy 20 santimetre çenli inçe ýapraklydyr.
Mart aýynda ýakymly ysly, diametri üç santimetr bolan ýyldyzjyk görnüşli ownuk, açyk gülgüne reňkli güller peýda bolup biler. Onuň gögermegi üçin ýagyş suwuny saklamaýan beýik çägeli erez gerek. Merkezi we Günbatar Köpetdagyň baýyrlarynda ösýän endemik türkmen çigildemi özboluşlydyr. Onuň ýeke-täk güli bar, ýöne käwagt kelte gunçaly, ýyldyz şekilli, ak, düýbi açyk sary, ýakymly ysly birnäçe güli hem bolýar. Fewral aýynda 13–20 gün gülleýär. Sogd we türkmen çigildemleriniň sany az.
«Gyzyl kitaba» girizilen Bathyzda we Garabilde ösýän endemik Guşgy çigildemi iri gülli görnüşlere degişlidir, ol çägeli düzlükde, daglaryň aşaky guşagynda, çal topraklarda gögerýär. Ol goçak, okara şekilli açyk gyzyl gülli, boýy sekiz santimetr we diametri ýedi santimetr ösümlikdir. Mart aýynyň ilkinji on gününden başlap 30 gün gülleýär. Leman çigildemi Türkmenistanyň «Gyzyl kitabyna» girizilendir, ol Bathyzda we Gündogar Köpetdagda giňden ýaýrandyr. Gülleri has iri, boýy ýedi santimetre ýetýär, gülýapragy açyk sary, mämişi, gyzyl bolup biler. Mart aýynda 18-20 gün gülleýär. Ol çyga çydamsyzdyr, polihroizm sebäpli çaknyşmaga ýykgyn edýär.
Deňiz derejesinden üç müň metr belentlikdäki Köýtendagyň çal topraklarynda Türkmenistanyň bahar ösümlikleriniň bezegi bolan goçak çigildem ösýär. Mart aýynda bu daglaryň eňňitleri we üsti tekiz belentlikleri çigildemleriň köplüginden gyrmyzy keşbe girýär. Gülleri ullakan, ýiti burçly ýyldyz şekilli bolup, tebigatda boýy 10-11 santimetre ýetýär. Iki tarapynda gök, tüýli, birneme buýra ýapraklary bar. Ösümligiň boýy 30 sm. Wilsonyň çigildemi seýrek, diňe Merkezi we Demirgazyk-Günbatar Köpetdagyň daşly eňňitlerinde we üsti tekiz belentliklerinde ösýär, mart aýynda ýekeje ownuk güli gülleýär. Gülüň düýbi konus şekilli, düýbünde inçe zolak görnüşli kiçijik gara tegmilli gyrmyzy reňkli.
Adamlar tebigatyň oýanmagynyň alamatlaryna begenýärler, güllerden çemen etjek bolup tebigatyň azalyp barýan ösümliklerini ýolýarlar. Bu nukdaýnazardan, tebigatdan aýrylan bir çigildemiň hem geljekde tebigatyň ýüz ösümlikden mahrum edip biljekdigini ýatladýarys. Adamlaryň köpüsi güli sogany bilen sogurmasaň, tebigata zyýan ýetmeýär diýýärler. Bu pikir ýalňyşdyr. Onuň sogany bir ýylyň dowamynda toplan zatlarynyň hemmesini gül emele getirmäge sarp edýär. Şol bir wagtyň özünde, fotosinteziň üsti bilen ýokumly maddalar ýapraklardan ýene soganyna gaýdyp gelýär. Indiki ýyl güýçli sogany gülli baldak çykarýar, ejizinden bolsa diňe ýaprak emele gelýär. Şol bir ýerden çigildemler yzygiderli sogrulsa, tohum ýaýramasa, uly ýaşly ösümlikleriniň tebigy guramagy şertlerinde onuň sany azalyp biler.
Ýurdumyzyň çäginde ösýän çigildemiň 16 görnüşinden dokuz görnüşi Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň 4-nji neşirine girizildi, ony taýýarlamak işleri tamamlanyp barýar. 2-nji we 3-nji neşirlerde çigildemiň ýedi görnüşi görkezilipdi. Ekologiýa sowatsyzlyga we hatda adamyň biologiki düzgünbozmasyna garşy göreşmeli, ýöne çigildemler tebigy, howa şertleri sebäpli ýitip gidip biler. Alymlar türkmen baharynyň ajaýyp ösümlikleriniň durmuşa ukyplylygy durnuklylygyny, durnukly derejesini dikeltmegiň mümkinçiligini, ösýän ýerlerini kesgitlemek maksady bilen, döwlet goraghanalarynyň çägindäki ösümlik nahalhanalarynda we beýleki ylmy tejribe meýdançalarynda ösýän ýerlerine, ösýän möwsümine, tohum emele gelişine we gögermegine gözegçilik edip, görnüşleriň ýok bolup gitmeginiň sebäplerini ýüze çykarýarlar.
