Şu gün paýtagtymyzda telearagatnaşyk, telemetriýa, habar beriş tilsimatlarynyň we teleradioýaýradyş enjamlarynyň “Türkmentel — 2024” atly XVII halkara sergisi we ylmy maslahat öz işine başlady. Her ýyl geçirilýän bu halkara forum ýurdumyzda maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalary boýunça iri çäreleriň biri bolmak bilen, ýokary tehnologiýalar, innowasiýalar, telekommunikasiýa ulgamlarynda ýetilen sepgitleri tanyşdyrmaga, tejribe alyşmaga mümkinçilik döredýär.

Şu gezekki foruma halkara guramalaryň, dünýäniň 30-dan gowrak ýurdundan, şol sanda Amerikanyň Birleşen Ştatlaryndan, Awstriýadan, Azerbaýjandan, Beýik Britaniýadan, Birleşen Arap Emirliklerinden, Estoniýadan, Eýrandan, Finlýandiýadan, Fransiýadan, Gazagystandan, Germaniýadan, Hytaýdan, Koreýa Respublikasyndan, Owganystandan, Russiýadan, Türkiýeden, Şweýsariýadan, Ukrainadan önüm öndüriji we programma üpjünçiligini taýýarlaýan, IT hyzmatlaryny amala aşyrýan kompaniýalaryň, aragatnaşyk operatorlarynyň 200-den gowragynyň ýolbaşçylarydyr wekilleri gatnaşýar. Şolaryň hatarynda «Thales», «Nokia», «Huawei», «Amazon Project Kuiper», «DELL Technologies», «Delta Telecom Ltd», «Eastwind», «Eutelsat», «Honeywell», «Juniper Networks», «Samsung», «KT Corporation», «SpaceX» we beýlekiler bar. Bu giň möçberli halkara foruma onlarça ýurduň wekilleriniň, şol sanda dünýä belli aragatnaşyk-tehnologik kompaniýalarynyň gatnaşmagy hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň parasatly baştutanlygynda milli ykdysadyýetimizi innowasion esasda ösdürmegi ugur edinýän Türkmenistan bilen hyzmatdaşlygy giňeltmäge uly gyzyklanma bildirilýändigine şaýatlyk edýär.

“Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyna” laýyklykda, milli ykdysadyýetimiziň pudaklary sanly ulgamyň esasynda ösdürilýär, olara dünýäniň öňdebaryjy innowasion tehnologiýalarydyr tejribeleri işjeň ornaşdyrylýar.

...Söwda-senagat edarasynyň öňündäki meýdançada ýerine ýetirilen aýdym-sazlar çärä baýramçylyk öwüşginini çaýdy. Forumyň açylyş dabarasyna Mejlisiň Başlygy, Ministrler Kabinetiniň Başlygynyň orunbasarlary, ministrlikleriň, pudaklaýyn dolandyryş edaralarynyň, ýurdumyzdaky diplomatik wekilhanalaryň we halkara guramalaryň, jemgyýetçilik guramalarynyň ýolbaşçylarydyr wekilleri gatnaşdylar. Ýygnananlar hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň halkara sergä we ylmy maslahata gatnaşyjylara iberen Gutlagyny uly üns bilen diňlediler.

Gutlagda Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Türkmenistanyň öz çäginde halkara ähmiýetli optiki-süýümli magistral aragatnaşyk ulgamlaryny gurmak bilen, Beýik Ýüpek ýolunyň ulag-kommunikasion merkeziniň wezipesini ýerine ýetirýändigi bellenilýär. Bu taslamalar diňe bir Merkezi Aziýa sebitinde däl, eýsem, Gündogar — Günbatar, Demirgazyk — Günorta ugurlary boýunça üstaşyr ulgamlaryň wajyp şahasy bolup, goňşy döwletleriň ykdysadyýetiniň ösmegine hem ýardam berýär. “Biz dünýäniň ösen innowasion tehnologiýalaryna daýanyp, milli ykdysadyýetimizi döwrebaplaşdyrýarys, ýurdumyzy hemmetaraplaýyn özgertmekde uly üstünlikleri gazanýarys. Sanly tehnologiýalaryň gurluşyny, maddy-tehniki, hukuk binýadyny döwrüň talaplaryna laýyklykda kämilleşdirip, düýpli ylmy-tehniki özgertmeleri we iri taslamalary durmuşa geçirýäris” diýip, hormatly Prezidentimiz Gutlagynda belleýär.

Söwda-senagat edarasynyň eýwanynda kommunikasiýalar we aragatnaşyk ulgamlarynda ýokary tehnologiýalaryň gazananlary bilen tanyşdyrýan wideoşekiller görkezildi. Soňra foruma gatnaşyjylar sergi bilen tanşyp başladylar. Üç günläp dowam etjek sergide maglumat tehnologiýalary, telekommunikasiýalar, telemetriýa, professional ses we wideoýazgy enjamlary, kabel önümleri we beýlekiler görkezilýär. Döwrebap tehnologiýalar häzirki zaman jemgyýetiniň durmuşynyň aýrylmaz bölegine, milli ykdysadyýetiň pudaklarynyň işiniň netijeliligini ýokarlandyrmagyň esasy şertleriniň birine öwrüldi. Şoňa görä-de, ýurdumyzda maglumat we aragatnaşyk hyzmatlaryny hödürleýän pudagyň ösdürilmegine uly ähmiýet berilýär. Onuň netijeli işlemegi beýleki pudaklaryň ösüşine, umumylykda, makroykdysady görkezijilere oňyn täsirini ýetirýär.

Giň gerimli sergide aragatnaşyk, telekommunikasiýa pudagynda uzak möhletleýin geljege gönükdirilen döwlet maksatnamalaryny hem-de taslamalary üstünlikli durmuşa geçirýän ýurdumyzyň aragatnaşyk düzümleri we olaryň daşary ýurtly hyzmatdaşlary öz diwarlyklaryny ýaýbaňlandyrdylar. Bu kompaniýalar sanly ykdysadyýet, kiberhowpsuzlyk, telekommunikasiýa, maglumat we kompýuter tilsimatlary, hemra aragatnaşyk ulgamynyň enjamlary, aragatnaşyk ulgamynda gazanylanlar bilen tanyşdyrýar.

Mälim bolşy ýaly, ýurdumyz telekommunikasiýa we ýokary tizlikli maglumat tehnologiýalar ulgamyny ösdürmek bilen birlikde, döwletiň hem-de jemgyýetiň durmuşynyň ähli ulgamlaryna täzeçil tehnologiýalary ornaşdyrmagy ileri tutulýan wezipeleriň hatarynda goýýar. Bu ugurda halkara hyzmatdaşlygy işjeň ösdürmegi maksat edinýär. Türkmenistanda sanly ykdysadyýete geçmek boýunça maksatnamalaýyn wezipeleri durmuşa geçirmekde ygtyýarly edara bolan “Türkmenaragatnaşyk” agentliginiň sergi bölüminde ýerleşdirilen uly monitorlarda görkezilýän wideoşekillerde sanly ulgama geçmek, ýokary hilli aragatnaşyk, internet hyzmatlaryny üpjün etmek babatda gazanylan üstünlikler beýan edilýär.

Häzirki döwürde milli telekommunikasiýa ulgamynda halkara ölçeglere laýyk gelýän innowasion sanly tehnologiýalary we maglumat-aragatnaşyk enjamlaryny ornaşdyrmak işleri üstünlikli amala aşyrylýar. Bäsdeşlige ukyply häzirki zaman aragatnaşyk hyzmatlaryny ilata hödürlemek boýunça yzygiderli işler alnyp barylýar. Aragatnaşyk edara-kärhanalaryny döretmäge, döwrebaplaşdyrmaga düýpli maýa goýumlar gönükdirilýär. Aragatnaşyk pudagynyň gurluşy, maddy-tehniki, hukuk binýady döwrüň talaplaryna laýyklykda kämilleşdirilip, düýpli ylmy-tehniki özgertmeler, iri taslamalar durmuşa geçirilýär.

Sergide döwlet hyzmatlarynyň bitewi portalyna (e.gov.tm) aýratyn orun berildi. Onuň işe girizilmegi “Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynyň” üstünlikli amala aşyrylýandygyny alamatlandyrýar. “Bir penjire” görnüşindäki awtomatlaşdyrylan maglumat ulgamy raýatlar we işewürlik düzümleri üçin elektron görnüşdäki döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirýär. Bu portal resminamalary merkezleşdirilen esasda kabul etmäge hem-de gysga wagtda alyşmaga mümkinçilik döredýär. Döwlet hyzmatlarynyň bitewi portaly arkaly ilata hödürlenilýän hyzmatlaryň görnüşleri giňeldildi. Raýatlar smartfon ýa-da kompýuter arkaly dürli hyzmatlardan peýdalanyp, olar üçin tölegleri amatly ýagdaýda töläp bilýärler. “Altyn asyr”, “Aşgabat şäher telefon ulgamy” ýapyk görnüşli paýdarlar jemgyýetleriniň, “Türkmentelekom” elektron aragatnaşyk kompaniýasynyň sergi diwarlyklarynda ilata ýokary hilli ykjam aragatnaşyk we internet, IP telewideniýe hyzmatlarynyň görnüşleri, bu ugurda soňky döwürde amala aşyrylan işler bilen tanyşdyrylýar.

Sergi dünýäniň öňdebaryjy önüm öndürijileriniň harytlary we hödürleýän hyzmatlary bilen tanyşmak, netijeli işewürlik hyzmatdaşlygyny ýola goýmak üçin amatly meýdança bolup hyzmat edýär. “Huawei”, “Nokia”, “Europeer Exchange”, “Thales”, “Motorola”, “Delta”, “Atempo”, “Colvir”, “LS Cable & System”, “Azertelekom”, “QazPost”, “Ozon” ýaly onlarça kompaniýalar öz sergi diwarlyklarynda iň täze işläp taýýarlamalary bilen tanyşdyrýar. Bu kompaniýalaryň birnäçesi ýokary hilli optiki-süýüm, ykjam aragatnaşyk, internet tehnologiýalaryny ornaşdyrmakda ýurdumyzyň ozaldan gelýän hyzmatdaşlarydyr.

Sergide döwlet düzümleri — ministrlikler, pudaklaýyn dolandyryş edaralary bilen bir hatarda, ýurdumyzyň hususy kärhanalary hem pawilýonlaryny ýaýbaňlandyrdy. Ählumumy derejede sanly ykdysadyýete geçilýän döwürde döwletimiziň yzygiderli goldaw bermegi netijesinde Senagatçylar we telekeçiler birleşmesiniň agzalary innowasion taslamalaryň durmuşa geçirilmegine işjeň gatnaşýarlar. Sanly we innowasion tehnologiýalar giňden ornaşdyrylan, kanun esasynda döwlet ähmiýetli şäher diýen aýratyn hukuk derejesine eýe bolan, sebitde deňi-taýy bolmadyk Arkadag şäheriniň türkmen gurluşyk kompaniýalary tarapyndan bina edilendigi aýratyn bellenilmäge mynasypdyr. Onuň “akylly” şäher konsepsiýasy esasynda gurulmagy Türkmenistanyň ägirt uly ykdysady kuwwatyny, ylmy-tehniki ösüşiň belentliklerine tarap ynamly öňe barýandygyny görkezýär. Sergide ýurdumyzyň ilkinji “akylly” şäherinde ornaşdyrylan öňdebaryjy tehnologiýalar, olaryň döwrebap ýaşaýyş-durmuş şertlerini üpjün etmekdäki mümkinçilikleri bilen tanyşdyrýan diwarlyk uly gyzyklanma döretdi.

Döwür bilen aýakdaş gitmek üçin türkmen hünärmenleri öz işläp taýýarlaýan tehnologiýalarynyň binýadynda ösüşiň milli nusgasyny kemala getirmegi ugur edinip, öňdebaryjy tejribäni içgin öwrenýärler we özleşdirýärler. Ýurdumyzda sanly ykdysadyýete geçmek boýunça degişli Konsepsiýanyň çäklerinde programma üpjünçiliklerini, mobil goşundylary taýýarlamakda, sanly hyzmatlary hödürlemekde, söwda platformalaryny döretmekde hususy kompaniýalara uly orun degişlidir. “Belet”, “Ýokary tilsimatlar Merkezi”, “Nokat Kompýuter”, “Oguzabat”, “Belli Asman”, “Imdat elektronika”, “Jebisli gadam” hojalyk jemgyýetleri, “Nurly Tolkun”, “Ak Toprak”, “Üznüksiz hyzmat” hususy kärhanalary ykdysadyýetiň dürli ugurlaryna ýokary tehnologiýalary ornaşdyrmak, programma üpjünçiliklerini taýýarlamak boýunça hyzmatlaryny hödürleýärler. Şeýle-de sergide ýurdumyzda elektron senagatyň ösdürilmegine mynasyp goşant goşýan “Aýdyň gijeler” hojalyk jemgyýetiniň önümlerine möhüm orun berildi. Hojalyk jemgyýetiniň diwarlygynda häzirki zaman elektron harytlarynyň köp görnüşleri, şol sanda radioaragatnaşyk ulgamlary, kabeller görkezilýär.

Türkmenistanda soňky ýyllarda elektron senagatyň önümlerini öndürmekde uly üstünlikleriň gazanylandygy bellärliklidir. Indi birnäçe ýyldan bäri edara-kärhanalar üçin zerur bolan kompýuter we beýleki maglumat enjamlary ýurdumyzda öndürilýär. 1-nji synp okuwçylaryna Diýarymyzda öndürilýän noutbuk kompýuterleri sowgat berilýär. Sergide “Tehno Merkez” ýapyk görnüşli paýdarlar jemgyýetiniň daşary ýurtly hyzmatdaşlar bilen öndürýän maglumat serwerlerini, elektrik, gaz we suw ölçeýji enjamlaryny hem görmek bolýar. Umuman, bu sergi daşary ýurtly myhmanlara türkmen kärdeşleri bilen işewürlik duşuşyklaryny geçirmäge, telekommunikasiýalar we maglumat tehnologiýalar ulgamlaryny ösdürmegiň ugurlaryny ara alyp maslahatlaşmaga, hyzmatdaşlygyň täze mümkinçiliklerini açmaga şert döredýär.

...Günüň ikinji ýarymynda ylmy maslahat öz işine başlady. Onda ýurdumyzyň we daşary döwletleriň aragatnaşyk düzümleriniň, kompaniýalarynyň ýolbaşçylary, halkara guramalaryň wekilleri, bilermenler, işewürler çykyş etdiler. “Sanly geçiş: halkara dialoga we hyzmatdaşlyga ýardam etmek” atly umumy mejlisde pudaklaýyn düzümleriň ýolbaşçylarydyr wekilleri häzirki zaman telekommunikasiýalar ulgamlarynyň, maglumat üpjünçiliginiň ýagdaýyna syn, olaryň geljekki ösüşine we mümkinçiliklerine baha berdiler.

Bellenilişi ýaly, Türkmenistan hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny işjeň ösdürýär hem-de dünýäniň maglumat giňişligine goşulyşmagy maksat edinýär. Sanlylaşdyrmagyň durmuşyň ähli ugurlaryny gurşap alýan döwründe maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalary “akylly” şäherleri, netijeli önümçilikleri we durnukly ykdysadyýeti döretmek üçin binýat bolup durýar. Ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmek, öýjükli aragatnaşyk, internet, poçta hyzmatlary, kiberhowpsuzlyk, hemra aragatnaşygy, hünärmenleri taýýarlamak ýaly ugurlarda giň gerimli işler alnyp barylýar.

Sebitde deňi-taýy bolmadyk Arkadag şäheriniň birinji tapgyrynyň açylmagy ýurdumyzda bu ugurda alnyp barylýan işleriň üstünliklere beslenýändiginiň nobatdaky güwäsi boldy. Bu “akylly” şäher şähergurluşyk hem-de sanly çözgütler ulgamynda abraýly halkara sylaglaryň 20-den gowragyna mynasyp boldy. Şäherde dünýäniň öňdebaryjy IT kompaniýalarynyň iň täze tehnologik çözgütleri durmuşa geçirildi. Dolandyryş we howpsuzlyk ulgamyna emeli aňyň binýadyndaky tehnologiýalar ornaşdyryldy. “Akylly” şäheriň özboluşly ekoulgamy döredildi. Şäherdäki döwlet gulluklary we infrastruktura sanly platformalaryň binýadynda işleýär.

Aragatnaşyk operatorlarynyň maddy-enjamlaýyn binýadynyň pugtalandyrylmagy netijesinde ýurdumyzda ähli ilatly ýerler ýokary tizlikli internet bilen üpjün edilýär hem-de ulgamyň üstaşyr geçirijilik ukybyny ýokarlandyrmaga aýratyn üns berilýär. Şu ýyl Serhetabat — Hyrat optiki-süýümli aragatnaşyk geçirijisiniň gurluşyk işlerine badalga berildi. Bu taslama üstaşyr aragatnaşyk akymlarynyň möçberini artdyrmaga, Owganystanyň we Pakistanyň çäginden Hindistana çenli optiki-süýümli aragatnaşyk ulgamyny geçirmäge mümkinçilik berer. Şunuň bilen birlikde, abraýly halkara guramalar, şol sanda BMG-niň ýöriteleşdirilen edaralary bilen hyzmatdaşlyk işjeň ösdürilýär. “Türkmenistanda pudagara elektron maglumat alşygy ulgamynyň ornaşdyrylmagyna ýardam bermek hakynda” taslamanyň çäklerinde “X-Road” platformasyny ornaşdyrmak boýunça işler alnyp barylýar. Bu platforma döwlet edaralarynyň arasynda maglumatlary has çalt we ygtybarly alyşmaga ýardam berer. Şeýle hem emeli aňy içgin we netijeli öwrenmek, ony ykdysadyýetiň ähli pudaklaryna, ylym-bilim ulgamlaryna ornaşdyrmak boýunça işler alnyp barylýar.

Ýokary derejeli hünärmenleri taýýarlamaga hem aýratyn üns berilýär. Maglumat tehnologiýalary ulgamynda zehinli ýaşlary ýüze çykarmak we olary goldamak boýunça netijeli işler alnyp barylýar, ugurdaş ýokary okuw mekdepleri döwrebap enjamlar bilen üpjün edilýär. Her ýyl bu ugur boýunça taslama bäsleşikleri geçirilýär. Türkmenistan milli telekommunikasiýa infrastrukturasyny kämilleşdirmäge gönükdirilen özara bähbitli başlangyçlary durmuşa geçirmek üçin hyzmatdaşlyga açykdyr. Şeýle hyzmatdaşlyk Merkezi Aziýa sebitiniň ägirt uly üstaşyr geçirijilik kuwwatyny durmuşa geçirmäge, döwrebap aragatnaşyk hyzmatlaryny ornaşdyrmaga, maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny üstünlikli ösdürmäge ýardam berer.

Maslahatyň çäklerinde maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny ösdürmegiň täze meýilleri barada pikir alşyldy. Dünýä belli kompaniýalaryň wekilleri täze innowasion çözgütleri ornaşdyrmak, Türkmenistanda alyp barýan işleriniň gerimini giňeltmek boýunça tekliplerini beýan etdiler. Bellenilişi ýaly, ählumumy derejede maglumatlaşdyrmak we internetleşdirmek durmuşymyzda düýpli özgerişliklere, köp hyzmatlaryň awtomatlaşdyrylmagyna getirýär. Bu bolsa halkara ülňülere laýyk gelýän hem-de maglumat alyşmagyň ýokary hilini üpjün edýän telekommunikasiýa ulgamynyň ösdürilmegini talap edýär.

Sanly tehnologiýalarda, kiberhowpsuzlyk çözgütlerinde innowasiýalar meselesi mowzuklaýyn bölümçede ara alnyp maslahatlaşyldy. Sanly giňişlikde maglumat howpsuzlygy, kiberhowplara garşy göreşmek, degişli programma üpjünçiliklerini taýýarlamak möhüm wezipeleriň hataryndadyr. Daşary ýurt kompaniýalarynyň wekilleri öz çykyşlarynda şunuň bilen bagly iň täze işläp taýýarlamalary bilen tanyşdyrdylar. “Akylly” şäherleri ösdürmek, bulut tehnologiýalaryny ornaşdyrmak meselelerine hem aýratyn üns berildi.

Ertir ylmy maslahat öz işini “Kommunikasiýalaryň geljekki çäkleri”, “Hemra tehnologiýalary, gollanmalary we hyzmatlary: durnukly ykdysadyýetiň goldawydyr”, “Etiki, inklýuziw sanly jemgyýetleri döretmek: durnukly sanlylaşmagyň strategiýasy” atly bölümçelerde dowam eder.

Halkara forumyň çäklerinde Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmekde programma üpjünçiligini işläp düzýän we innowasion oýlap tapyşlar, startaplar bilen meşgullanýan ýaşlary ýüze çykarmak hem-de höweslendirmek maksady bilen guralýan «Sanly çözgüt — 2024» atly innowasion taslamalaryň nobatdaky bäsleşiginiň jemini jemlemek we ýeňijileri sylaglamak dabarasy hem geçiriler.