Ï Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
mail-icon
altynasyr.newspaper@sanly.tm
EN RU TK

Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy

view-icon 4372
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy
Akademik Galina Pugaçenkowa : Mihail Massonyň ruhdaşy

Mihail Ýewgenýewiç Masson – XX asyrda Orta Aziýanyň ylmy durmuşynda iň meşhur şahsyýetleriň biridir.

1951-nji ýyldan bäri Türkmenistan SSR-niň Ylymlar Akademiýasynyň akademigi, Sowet Soýuzynda seýrek duşýan arheologiýa ylymlarynyň we taryh ylymlarynyň doktorlary diýen derejeleri alan alym, professor, Orta Aziýa Döwlet uniwersitetiniň taryh fakultetiniň arheologiýa kafedrasynyň ilkinji müdiri, Günorta-Türkmenistan arheologiýa toplumlaýyn ekspedisiýasyny (GTATE) esaslandyryjy we başlygy, ençeme ylmy jemgyýetleriň hakyky we hormatly agzasy, ilkinji Orta Aziýa arheologiýa ylmy mekdebiniň düýbüni tutujy, köp-köp täze ylmy ugurlary açyjy.

Ol adatdan daşary köpugurly alym: arheologiýa, taryh, numizmatika-teňňeşynaslyk, etnografiýa, geografiýa, geologiýa, zoologiýa we paleontologiýa – ine, onuň gyzyklanan ugurlarynyň doly däl sanawy. Masson 1940-njy ýyldan başlap, 27 ýylyň dowamynda toplan bilim goruny talyplary bilen paýlaşdy.

Mihail Ýewgenýewiçiň şägirtleriniň köpüsi halypasyna ykbalyň gülüp bakandygyny aýdýarlar, çünki onuň ikinji aýaly Galina Anatolýewna Pugaçenkowa zehin, ylym taýdan öz adamsyndan pes däldir. Galina Anatolýewna meşhur alymdy, hormatly mugallym hem-de kiçigöwünli, sypaýy zenandy.

Ol tutuş ömrüni ylma bagyşlady. Galina Anatolýewna 750-den köpräk ylmy makalalaryň awtory, olar dünýäniň dürli dillerine geçirildi. Halypa mugallym 20 töweregi ylymlaryň kandidatlaryny we doktorlaryny ýetişdirdi.

Talyplar Galina Anatolýewnanyň Gündogaryň taryhyndan we Orta Aziýanyň arhitekturasyndan okan gyzykly çykyşlaryny şindi-şindem ýatlaýarlar. Köpler ondan taryhy-medeni meseleleri çuňňur öwrenýärdiler, gazuw-agtaryşlara ýaňy başlan arheologlar bu alym zenanyň zähmetsöýerligine, ýadaman-ýaltanman işleýişine haýran galýardylar.

Galina Anatolýewna SSSR-iň zenan arheologlarynyň içinde iň meşhurydy we gadymy döwrüň medeniýetiniň taryhy boýunça iň ökde bilermendi. Kärdeşleriniň biri şeýle ýatlaýar: «Ýörite ugurdan alan bilimi, giň gözýetimi we adatdan daşary syzyjylygy oňa uşajyk tapyndylaryň esasynda geçmişiň umumy kartinasyny doly suratlandyrmaga mümkinçilk berýärdi. Görüň, näme üçin biz ýarym asyr geçensoňam Orta Aziýanyň sungatynyň taryhy babatda onuň makalalaryna salgylanýarys».

Kakasynyň aradan çykmazyndan biraz öňräk Galina Anatolýewna gezmäge Samarkanda barýar, şonda Massonyň bu gadymy şäheriň ýadygärliklerini gürrüň berýän kitaby onuň ünsüni çekýär. Öýlerine gelende gyz özüni gyzyklandyran kitap barada kakasyna aýdanda, ol Galina «Teýmirleňiň Bibi-Hanym ady bilen tanalýan baş metjidi» atly kitapçany görkezýär, onuň hem awtory Massondy. Awtor giriş sözünde: «Eger asmanyň gümmezi oňa taý bolmadyk bolsady, onda, bu metjidiň gümmezi jahanda deňsiztaýsyz, ýeke-täk bolardy...» -diýip belleýär.

Kitapçany okap Galina «Dünýädäki iň uly metjidi» guran binagäriň Teýmirleňiň aýaly Bibi-Hanyma aşyk bolşuny, ýekeje gezek ony öpmäge rugsat soraýyşyny, posadan soňra äriniň gazabyndan gorkup ganat ýasap uçaga-da Samarkantdan gaçyşynyň» rowaýady bilen tanyşýar. Galina we Mihail şeýdip biri-birine sataşýar.

Basym Galinanyň adyna gazuw-agtaryş işlerine gatnaşmaga çakylyk gelýär. Hemişe geň-taň gyzykly başdan geçirmeleri we altyn humlary tapmagy arzuwlaýan Pugaçenkowa bu çakylyga seslenýär, şeýlelikde Massonyň guran toplumlaýyn gazuw-agtaryş işlerine goşulýar.

1945-nji ýylyň fewralynda Moskwada geçen Birinji Bütinsoýuz arheologiýa maslahatynda Massona Günorta Türkmenistan arheologiýa toplumlaýyn ekspedisiýasynyň (GTATE) ýolbaşçylygy tabşyrylýar.

Mihail Ýewgenýewiç gözlegleri Parfiýanyň taryhyny we medeniýetini öwrenmekden başlamagyň kararyna gelýär. 1946-njy ýylda Köne Nusaýyň harabalygynda gazuw işlerine girişilýär. Ilki oňa Aşgabatdan arheolog-ülkäni öwreniji Sergeý Andrianowiç Ýerşow ýolbaşçylyk edýär, soňra Ýelena Abramowna Dawidiçiň 1-nji topary we Galina Anatolýewanyň 7-nji topary bu ýerde işleri dowam edýär.

1948-nji ýylda köne Nusaýda seýrek duş gelýän ritonlar tapylýar. 25-nji senitýabrda Ýelena Abramowna Dawidiçiň kafedrasynyň aspirantkasy talyplar Aleksandr Ganýaliniň we Wadim Massonyň kömek bermeginde meý içilýän gap-gaçlaryň tutuş toplumynyň üstüni açýar. Ýöne işi mundan beýläk dowam etmegiň gymmatly tapyndylaryň owranyp, küle öwrülip gitmegine sebäp bolmagy mümkindi. Masson hem-de Pugaçenkowa bu tapyndylaryň ylym we taryh üçin neneňsi gymmatlydygyna eýýäm düşünipdiler. Gyssagly suratda Daşkentden süňkden ýasalan materiallary berkidiji ýelim serişdelerini Aşgabada ibermek haýyş edilýär. Döwlet Ermitažyndan rejeleýji hünärmenler bu ýere çagyrylýär.

1948-nji ýylyň 6-njy oktýabryndaky Aşgabat ýer titremesinde arheologlaryň hemmesi diri galýarlar, ýöne gymmatly tapyndylaryň zaýalanyp-owranyp ýok bolup gitmek howpy döreýär. Talyplar Wadim Masson bilen Boris Litwinskiý ikisi meýletin olary goramak üçin meýdanda galýarlar. Olar SSSR Ylymlar akademiýasynyň Türkmen bölüminiň Prezidiumynyň başlygy Dmitriý Wasilýewiç Naliwkiniň şahsy tabşyrygy boýunça arheologalar berlen parafini we želatini ulanyp ritonlary halas edýärler.

Tapyndylar uçarda Daşkende iberilýär, olaryň jemi 50 görnüşi rejelenip yzyna gaýdyp gelýär. Tapyndylaryň käbirleri Döwlet Ermitažyna we Moskwadaky Gündogaryň Döwlet muzeýine sowgat berilýär. Galina Anatolýewna we Mihail Masson şol tapyndylaryň jikme-jik beýanaty bilen bilelikde uly monografiýany taýýarlaýarlar. Iki tomdan ybarat bu monografiýa ilki Aşgabatda, soňra 1982-nji ýylda Italiýada iňlis dilinde gaýtadan neşir edilýär.

G.A. Pugaçenkowa Orta Aziýada gadymy döwrüň sungatynyň bolandygyny ylmy taýdan esaslandyrdy, olaryň ýerleşen çäklerini takyk kesgitledi.

Galina Anatolýewnanyň ylmyň öňündäki ýene-de bir uly hyzmaty Parfiýanyň binagärligine täzeçe seretmegi delillendirmegidir. Şeýle-de Günbataryň ylmy jemgyýetçiliginiň Parfiýanyň arhitekturasyna we sungatyna grek-rim senetgärligine gönümel we ýönekeý öýkünmek diýen düşünjelerini üýtgetmeklerini esaslandyrmagydyr. Ol şeýle ýazypdy «Parfiýa arhitekturasynyň meselesine başga tarapdan seretmek gerek, ýagny, olar ýerli özbaşdak döredijilik binýadynyň we ýokary çeperçilik üstünlikleriniň esasynda düşündirilmelidir».

Alym zenanyň pikirine görä, Parfiýanyň binagärlik mekdebi « Bu ýerde ýaşan ilatlaryň we şol gadymy baý mirasyň kanuny mirasdüşerleri bolan türkmen halkynyň döremegine haýsydyr birtarapdan goşulan: dahlaryň, parlaryň-parfiýalylaryň, margianalylaryň döredijiliginiň miwesidir».

1959-1984-nji ýyllarda Galina Anatolýewna Özbegistanyň sungat öwrenijilik ekspedisiýasynyň başlygy we ylmy ýolbaşçysy bolýar. Ol Daşkent uniwersitetiniň pofessorydy, Özbegistanyň Ylymlar akademiýasynyň hakyky agzasydy, ynsanperwer ylymlarynda bitiren aýratyn hyzmatlary üçin Fransiýada uly sylag alypdy, Strasburg uniwersitetiniň hormatly professorydy, Germaniýanyň arheologiýa institutynyň, Italiýanyň Orta we Uzak Gündogar institutynyň, Bakudaky Gündogar ýurtlarynyň arhitekturasynyň Halkara akademiýasynyň habarçy-agzalygyna saýlanypdy.

Pugaçenkowa 2007-nji ýylyň 18-nji fewralynda Daşkentde aradan çykdy. Ol ýan ýoldaşy Mihail Massonyň gapdalynda jaýlandy. Mihail Ýewgenýewiç Galina Anatolýewnany öz ömrüni ýagtyldan «älemgoşar» diýip atlandyrýardy.

Roman TEPLÝAKOW