Türkmensitanyň taryhyny we medeniýetini öwrenmäge saldamly goşant goşan ХХ asyr ajaýyp alym-arheologlarynyň arasynda Ýelena Abramowna Dawidowiçiň (1922-2013) we Boris Anatolýewiç Litwinskiniň (1923-2010) atlary aýratyn orun tutýar. Bu är-aýal Merkezi Aziýada işlän taryhçylaryň, gündogarşynaslaryň, arheologlaryň, numizmatlaryň arasynda gowy tanalýan şahsyýetler. Olara ensiklopediýalarda we maglumatnamalarda terjimehal oçerkleri, makalalar bagyşlandy, bu alymlar dünýä ylmy jemgyýetinde meşhur, ömründe juda köp iş edip ýetişen adamlar. I.W. Sawiskiý adyndaky Garagalpak Döwlet sungat muzeýiniň (Özbegistan, Nukus şäheri) direktory, sugaty öwreniş ylymlarynyň doktory Tigran Konstantinowiç Mkrtyçew öz mugallymlaryny ýatlap şeýle gürrüň berdi:
-Olaryň ylmy işi Orta Aziýa döwlet uniwersitetiniň Mihail Ýewgenýewiç Massonyň ýolbaşçylyk eden Orta Aziýa arheologiýasy kafedrasynda başlanypdy. Berk we juda talapkär Mihail Ýewgenýewiç Ýelena Abramownany saýry tutýardy, ol mugallymyň gowy görýän talybydy.
Dawidowiç bilen Litwinskiý 1941-nji ýylda durmuş gurupdylar, olar bile 70 ýyla golaý ömür sürdüler! Olaryň talyplyk döwri uruş ýyllaryna gabat gelipdi. Häsiýeti ýumşak Boris Litwinskiý goşun gullugyna çagyrylyp, awtomatçylar wzwodynyň serkerdesi bolupdy. Söweş ýollaryny geçip, Berliniň eteginde agyr ýaralanýar.
Harby gullukdan soň Daşkende dolanyp gelen Boris Anatolýewiç okuwyny tamamlap, kafedrada laborant bolup işe galýar. Iň zerur zatlar ýetmedik uruşdan soňky ýyllarda M.Ýe. Masson 40-50-nji ýyllaryň ahyrynda iri Orta Aziýa ekspedisiýalarynyň birine – Günorta Türkmenistan toplumlaýyn arherologiýa ekspedisiýasyna ýolbaşçylyk edipdi. B.A. Litwinskiniň we Ýe. A. Dawidowiçiň ykbalynyň wajyp pursatlarynyň biri-de şu ekspedisiýadaky işi we häzirki Nusaý ritonlarynyň haýran galdyryjy açyşy bilen baglanşyklydy.
M.Ýe. Masson Daşkentde ýaşap, işleýändigine garamazdan, onuň işiniň esasy ugry Türkmenistandady. Ol ady belli ekspedisiýany-da hut Aşgabatda döredipdi. Ekspedisiýanyň maglumatlary baradaky işler 20 jiltden-de aşýar, olardan bir jilti Nusaý ritonlaryna bagyşlanypdyr.
1948-nji ýylda edil Aşgabat ýer titremesiniň öň ýanynda Daşkent uniwersitetiniň arheologiýa kafedrasynyň aspiranty Ýe. Dawidowiç Gadymy Nusaýda işleýän arheologiýa toparyna ýolbaşçylyk edýärdi. «Inedördül uly öý» atly barlag geçirilýän ýerde işläp ýörkä ol pil süňküniň bölekleriniň ençemesini tapýar. Tehniki sebäplere görä, şol ýerdäki işler togtadylypdy, tapylan gadymy zatlar bolsa Gün şöhlesiniň we howanyň täsirinden goramak üçin toprak astynda galdyrylypdy. Ertesi işler dowam edilmelidi, ýöne ol başa barmady, 6-njy oktýabra geçilýän gije weýrançylykly Aşgabat ýer titremesi boldy. Şol sebäplem şäher dikeldilýänçe tapylan örän geň zatlar ýatan ýerinden alynman galdy.
Aşgabada Masson gelensoň üýtgeşik hazynanyň üsti açylyp başlanýar. Netijede Gadymy Nusaý ritonlary diýlip at berlen zatlaryň 50-ä golaýy ýüze çykaryldy. Olar başlangyç dikeldilenden soň tapyndylaryň ellinler sungatynyň taryhynda düýpgöter üýtgeşik taryhydygy aýan edildi. Masson bu ýerde gazuw-agtaryş işlerini geçirmegi beýleki arheologlara tabşyrdy. Ýe. Dawidowiçe ritonlaryň tapylyş taryhy barada ýazmak hem teklip edilmedi.
Ýöne mugallym bilen okuwçysynyň arasyndaky dartgynly ýagdaý durýdansyzlykda çözüldi duruberdi. Şol döwürde russiýaly tanymal gündogarşynaslaryň biri Aleksandr Aleksandrowiç Semýonow Duşanbede hökümetiň karary bilen Täjigistanyň Taryhy we arheoloigýasy institutyny döredýärdi, ol bu ýere Litwinskiý bilen Abramowiçi işe çagyrýar. Täze institutda Boris Anatolýewiç Arheologiýa we numizmatika bölümçesine ýolbaşçylyk edýär, Ýelena Abramowna bolsa adamsy ýarym ýyla golaý çekýän arheologik ekspedisiýalara gidende oňa derek işleýär. Onuň ýolbaşçylyk eden eden bölümçesi dürli (maliýe, guramaçylyk, işgärleriň ýetmezligi we ş.m.) kynçylyklara garamazdan, Täjigistanyň şol wagtda çenli gadymy taryhynyň näbelli sahypalaryny açypdy. Ýelena Abramowna bolsa, gadymy döwürleriň we orta asyrlaryň ýazuw çeşmelerini derňeýärdi, ýöne 60-njy ýyllardan başlap, ünsüni numizmatika hem-de metrologiýa gönükdirdi.
Olaryň ikisem ylymda ilkinji işlerine Türkmensitanda başlapdylar. 1946-1948-nji ýyllarda Litwinskiý Bäherden etrabynda arheoligik barlaglara girişip, Şähryslam şäher harabaçylyklarynda ilkinji gazuw-agtaryş işlerini geçiripdi: şonda toplan maglumatlary esasynda «IX-XV asyrlarda Köpetdagdan demirgazykda Nusaý töwereginiň orta asyr ilatly ýerleri» atly kandidatlyk dissertasiýasyny gorapdy. 1949-1950-nji ýyllarda ol Kakanyň golaýyndaky miladydan öňki bäşinji müňýyllykda dörän irki ekarançylyk taýpalarynyň iri ýadygärligi bolan Namazgadepede ilkinji bolup gazuw-agtaryş işlerine girişdi. Şol döwürde M. Ýe. Massonyň ogly Wadim bilen bilelikde gadymy Dehistani ýa-da Günorta-Gündogar Hazarýaka Misserian düzlügi diýlip atlandyrylýan sebiti öwrenipdi. Dawidowiç bolsa köp babatda Günorta Türkmenistandan tapylan kümüş teňňeler gaznasyna daýanyp Şeýabylar (XVI asyr) döwletiniň pul dolanşygyna bagyşlanan kandidatlyk dissertasiýasyny gorapdy.
Olar Duşanbede ýigrimi ýyldanam köp ýaşadylar. Asuda bu şäherde ýaşan Merkezi Aziýany öwreniji güýçli alymlar bir-biri bilen ýakyn gatnaşykdadylar.
1970-nji ýyllaryň başynda SSSR Ylymlar akademiýasynyň Gündogary öwreniş institutynyň direktory B.G. Gafurow olary Moskwa işe çagyrýar. Onda Litwinskiý Sowet Gündogary Bölüminiň gadymylyklar we orta asyrlar bölümçesine, Dawidowiç – Taryhy çeşmeleri öwreniş bölümçesine ýolbaşçylyk edýärler. Olar Moskwanyň ylym we maglumatlar merkeziniň mümkinçiliginden doly derejede peýdalanýarlar. Litwinskiý ençeme ýyllap ylmy seminara ýolbaşçylyk edipdi, onuň mejlislerine ýurduň naýbaşy gündogarşynaslary we arheologlary gatnaşýardylar.
Boris Anatolýewiçiň jepakeşligi we ensiklopedik bilimi haýrana goýýardy. Ol öz garaýan meselesine degişli maglumatlary jikme-jik öwrenerdi: oňa Ýewropanyň iri kitaphanalarynda XX asyryň başyndaky az tanalan gündogary öwreniş neşirleriniň gatyny açmak miýesser edipdi. Ondan öň ýüz ýyla golaý döwür ol işleri açanam bolmandy.
Onuň düzen bibliografiýalaryny Merkezi Aziýanyň taryhynyň, arheologiýasynyň we sungatynyň köp meseleleri boýunça maglumatnama neşirleri hökmünde hem ulanyp boljak. Dürli derejelei ylmy işler goralanda opponent hökmündäki çykyşlaryny Boris Anatolýewiç kesgitlenen wagtyndan has aşýan juda gyzykly çykyşlara öwürse-de, onuň köp gürläninden nägile bolýan ýokdy.
Ýelena Abramownanyň hem ylmy artykmaçlyklary ady belli adamsynyňkydan kem däldi. Ol çeşmeleri seljermäge juda ökdedi: ýazuw çeşmelerinde boş galan ýerleri we ýalňyşlyklary, numizmatik çeşmelerde – syýasy taryh barada gymmatly maglumatlary tapardy. Esasy zat -- Ýelena Abramowna elýeterli materiallaryň ählisini—teňňeleri, gaznalary, dokumental we rowaýaty çeşmeleri toplumlaýyn öwrenip, VIII asyrdan XVIII asyra çenli on bir asyrda Orta Aziýada maliýe syýasatynyň ösüşini we pul dolanşygynyň aýratynlygyny derňäpdi! Özi hem barlaglaryň şeýle görnüşi üçin täze usullaryň birnäçesini işläp taýýarlapdy. Onda öz işlerine berk talap ýaş alymlaryň işine hoşamaýlyk bilen utgaşýardy.
Ýelena Abramownanyň töweregine paýhasy ýiti we ylma höwesek adamalr ýygnanardy. Ol diňe bir ylmy ideýalara itergi bermän, eýsem ylmy ýörelgelerde-de, adamlaryň arasyndaky gatnaşyklarda-da ýasamalygy ýiti duýýanlygy bilen tapawutlanýardy. Hut onuň özi orta asyrlar musulmançylygynyň has az öwrenilen meselelerine bagyşlanan Bütinsoýuz tematiki ylmy maslahatlary (1973-1992ýý) –Bartold okaýyşlaryny gurapdy. Şol maslahatlar diňe bir akademik W. W. Bartoldyň bitiren hyzmatlaryna mynasyp baha bolman, eýsem gündogarşynaslaryň tutuş nesli üçin mekdebem bolupdy.
Ýelena Abramownanyň aýdan «Ylym bar, “ylym” bar» diýen sözi ylmyň häzirki ýagdaýyny anyk beýan edýär.
Russia ylmynyň pese düşmegine we alymyň abraýynyň peselmegine Ýelena Abramowna parasatly, kinaýaly adam hökmünde garapdy. Onuň döreden öý akademiýasynyň öz düzgünnamasy bardy, oňa agzalar kabul edilýärdi, mejlisleri geçirilýärdi. Onda söhbetdeşlige gelýänler öý bikesiniň bişirýän datly palowynyň tarypyny edýärdiler.
Häzirki wagtda Dawidowiç we Litwinskiý ýaly adamlary tananlara olar bilen söhbetdeşlik ýetmezlik edýär. Bir gezek Ýelena Abramowna: «...ömür, hamala, hemişelik berlen ýalydy»-diýipdi.
