Fransiýanyň Speleologiýa federasiýasynyň gowaklary öwrenijileriniň bir topary Daşary işler ministrliginiň we Daşky gurşawy goramak ministrliginiň ýardam bermeginde ýigrimi günden gowrak wagt bäri Türkmenistanda boldy.

Bu olaryň geçen ýyldakydan soň ýurdumyza ikinji saparydyr. Iki aýry toparda işlän speleologiýanyň dürli ugurlaryna wekilçilik edýän alymlaryň 17-si Köýtendag döwlet tebigy goraghanasynyň (Lebap welaýaty) tebigaty goramak we ylmy bölümleriniň hünärmenleriniň gatnaşmagynda karst boşluklaryna ýokary tehnologiýaly ölçegler geçirdiler.

Karstologiýa we gipogen hadysalary (gips daşlaryny döreden kükürt guýulary), geofizika, gidroüzňelik, gowaklaryň biokroziýasy Filipp Audra we Jo De Welde ýaly speleogenez, mineralogiýa, geologiýa, geomorfologiýa, gidrogeologiýa daşlaryň himiki emele gelşi we ş.m. ugurlar boýunça hünärmenleriň üns merkezinde boldy. Myhmanlar bu gözlegleriň bir wagtyň özünde rus speleologlary, ilkinji nobatda, Wladimir Malsew, şeýle hem Mihail Pereladow we geçen asyryň ikinji ýarymynda geçirilen köpsanly uzak möhletli ekspedisiýalaryň ýolbaşçylarynyň açyk köp kilometrlik Kapkotan ulgamynyň we beýleki uly gowaklary, şol sanda suwasty ýüzüjileriň enjamlary bilen ýüzmek arkaly ýeňip geçmeli bolan sifonlar tarapyndan suw basan we petiklenen ýerleri ýazyp beýan eden işleriniň üstüni ýetirjekdigini bellediler. Mälim bolşy ýaly, XX asyrda düzülen topografiki kartada altmyş pogon kilometrden gowrak barlanan geçelgeler, ötükler, galereýalar we birnäçe derejelerde ýerleşýän boşluklar görkezilýär.

Häzirki alymlar has döwrebap serişdeleri we ösýän bilimleri ulandylar. Biospeleologiýa pudagyndaky gözlegler, adatça, gowaklaryň girelgesinde oňurgasyz haýwanlaryň, ýarganatlaryň, gemrijileriň sürülerini we kölçelerde –balyklara, şol sanda Kugitan (Köýtendagyň öňki ady) çuň suw oýtumlarynda ýaşaýan kör balyk gabat gelýär. Bu hadysany bir-birine bagly gaplar hadysasy bilen deňeşdirse bolar – bu ýerde suw möwsümleýin ýagşyň mukdaryna ýa-da başga-da az öwrenilen sebäplere görä köpelýär we azalýar. Filipp Kroşet we Enni Guiro Brijit Maýer-Bertonyň ýardamy bilen bu ýerleri surata düşürdi, olaryň işleri Köýtendag hakyndaky ýokary hilli kitabyň esasyny düzer. Gözlegçiler 2024-nji ýyl üçin meýilnamalaryny habar býulletenlerinde yglan etdiler. Umuman, işiň netijeleri – soňraky ylmy hasabatlar daşky gurşaw işlerinde ulanmak üçin türkmen tarapyna, şeýle hem 2012-nji ýylda başlanan Köýtendag boýunça ÝUNESKO-nyň maglumatlarynyň üstüni ýetirer. Ol suratlar film bilen baýlaşdyrylar.

Geçmişdäki speleologiki gözlegleriň ylmy maglumatlaryny we hasabatlaryny doldurmak üçin zerur bolan lazer diapazonlaryny ulanyp ýerasty kartalaşdyrmak geçirildi. Bu uzak möhletleýin işleriň başlangyjydyr, sebäbi bu irnik iş uzaga çeker. Konkrementlere baý Geofizik we Haşym-Oýuk, Gülşirin, Daş-Ýürek gowaklary 3D şekillendiriş üçin ýörite kompýuter programmasy ulanyldy, bu bolsa gowaklara wirtual gezelençler üçin animasiýa döretmäge mümkinçilik berer. Alpinistik enjamlary bolan aýratyn topar daglyk ýerlere belet döwlet goraghanasynyň ylmy bölüminiň başlygy Şanyýaz Meňliýewiň gatnaşmagynda täze boşluklary agtardy. Onuň sözlerine görä, Bulak-dere, Ab-dere we Daraý-dere dereleriniň bölekleri beýikligi 150 metre çenli erňekleri öwrenilipdir.

Barlaglar üçin gaýalaryň, ýerasty çökündileriň geologik nusgalary we biomateriallar saýlanyldy. Speleologlar Geofizik, Haýim-oýuk, Dik, Daş-ýürek, Kaptarana, Aralyk we Kap-kotan gowaklarynda gözleg işlerini geçirdiler. Ýerasty derýalara eltýän gowaklar barlanyldy, sebäbi massiwiň günortasyndan demirgazyga çenli ýerüsti suw akymlarynyň degişli çykytlary bar. Bu massiwiň gidrologiki ulgamy barada düşünjäni baýlaşdyrar we sebitiň suw baýlyklaryny öwrenmek üçin möhüm maglumat bolar. Köýtendag karstologiýasynyň üýtgeşik tebigatyny delillendirmek üçin gips boşluklary bilen ýokary karstyň arasyndaky baglanyşyklar öwrenildi.